[vc_row css=”%7B%22default%22%3A%7B%22background-color%22%3A%22%23f5f5f5%22%2C%22padding-left%22%3A%2220px%22%2C%22padding-top%22%3A%2220px%22%2C%22padding-bottom%22%3A%2220px%22%2C%22padding-right%22%3A%2220px%22%2C%22border-radius%22%3A%2240px%22%7D%7D”][vc_column width=”1/2″][us_post_title][vc_column_text]نخستین سفال‌های بشر، یا از طریق روش انگشتی و با فشار انگشتان بر روی گل نرم تولید شده، یا به صورت فتیله‌ای با استفاده از گل لوله شده شکل گرفته بودند و یا به روش ورقه‌ای و با قرار گرفتن ورقه‌هایی از گل در کنار هم. این روش‌ها هر چند در نهایت برای ساخت ظروف مورد نیاز انسان‌ها کارآمد بودند، اما برای تولید هر ظرف، به زمان و توان بسیاری نیاز بود.

ابتدا برای راحت‌تر شدن کار، سفال­گر ظرف را روی تکه‌ای حصیر یا برگی بزرگ قرار می‌داد تا در هنگام ساخت، به جای این­ که خودش دور ظرف بچرخد، آن برگ یا حصیر را بچرخاند و به اثرش شکل دهد. رد این برگ یا حصیرها در ته برخی از ظروف اولیه‌ی ساخت بشر به جا مانده که این گمانه را تأیید می‌کند.

در واقع، با توسعه پیدا کردن همین روش ساده بود که اولین چرخ‌های سفال­گری پا به عرصه‌ی وجود گذاشتند. استقرار انسان در روستاهای اولیه و یکجانشین شدنش، التزامات جدیدی را برای او پدید آورد: کشاورزی، دامداری و تولید غذای مازاد، از یک سو منجر به ازدیاد جمعیت شد و از سوی دیگر به تخصصی شدن شغل‌ها انجامید که این نیازمند توسعه‌ی تکنیک و صنعت نیز بود. گسترش تجارت و ازدیاد جمعیت، نیاز به ظروف سفالی را هر روز بیش از پیش می‌کرد و روش‌های کند قدیمی، دیگر جوابگوی نیاز انسان‌ها نبودند.

اختراع چرخ سفال­گری را از عوامل پیشرفت تمدن می‌دانند، چرا که با سرعت‌ گرفتن تولید ظروف، مازاد غذا، سریع­ تر و راحت‌تر توزیع و نگهداری می‌شد و امور تجاری با سهولت بیشتر انجام می‌گرفت. با استفاده از چرخ سفال­گری، تولید سفال‌های به مراتب بزرگ‌تر از قبل و تهیه شده با میزان گِل کمتر امکان­ پذیر شد. ظرف‌ها متقارن‌تر، ظریف‌تر و سبک‌تر شدند و کار تولید سفال به نسبتِ قبل ساده ­تر شد و سفال­گر قادر شد تعداد بیشتری سفال را در هر روز بسازد.

منشأ نخستین چرخ سفال، به درستی معلوم نیست. پژوهشگران بسیاری بر این باورند که نخست سومریان باستان بودند که در هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد چرخ سفال­گری را اختراع کردند، چرا که سفال‌های اوروک در آن زمان، با چرخ ساخته شده‌اند. برخی نیز زادگاه این وسیله را مصر، چین و یا ایران می‌دانند. آن‌چه مسلم است این است که در حدود 3500 قبل از میلاد، در بسیاری از نقاط جهان، استفاده از چرخ برای ساخت ظروف سفالی، امری متداول و عادی بود که احتمالاً این فن، توسط تجارت در دنیای باستان گسترش یافته بود.[/vc_column_text][us_image image=”6984″ size=”full” align=”center”][vc_column_text]

چرخ سفال­گری سنگی به دست آمده از بین‌النهرین، دوران بابل قدیم (2000-1500 ق.م) موزه سلیمانیه عراق

[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][vc_column_text]چرخ‌های ابتدایی، صفحه‌ای سنگین و سخت از جنس گل پخته، چوب و یا سنگ بودند که روی محوری چوبی یا سنگی متعادل شده و قابلیت چرخیدن داشتند.

نقاشی‌های مقابر مصر از حدود 2000 قبل از میلاد، سفالگران را در حال ساخت ظروف، روی چرخ‌های سفال­گری سنگی و چوبی نشان داده‌‌اند.[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7033″ align=”center”][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7032″ align=”center”][/vc_column_inner][/vc_row_inner][us_image image=”7034″ align=”center”][vc_column_text]

مجسمه‌ی کوچکی از سفالگر مصر باستان که حدود 2000 قبل از میلاد از سنگ آهک ساخته شده است، او را مقابل چرخِ گردان ساده­ ای نشان می‌دهد که با یک دست چرخانده و با دست دیگر به گل، شکل داده می‌شده است.

خنوم (Khnum) که در اساطیر مصر از قدیمی‌ترین خدایان و آفریننده‌ی رود نیل است، در تصاویر نقش شده روی قبور و معابد، با چرخ سفال­گری به آفریدن فرعون و کا (همزاد – روح بشر) مشغول است. این خدا را که با بدن انسان و سر قوچ تصویر می‌شد، آفریننده‌ی انسان می‌پنداشتند.

[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7036″ align=”center”][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7037″ align=”center”][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][/vc_row][vc_row css=”%7B%22default%22%3A%7B%22background-color%22%3A%22%23f5f5f5%22%2C%22border-radius%22%3A%2240px%22%7D%7D”][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”6988″ align=”center”][vc_column_text]خنوم به همراه هکات، ایهی (Ihy) یکی از خدایان مصری را روی چرخ سفال­گری شکل می­ دهند و می­ سازند. معبد تولد مامیزی (Mammisi) از مجموعه معابد دندرا (Dendera temple complex)[/vc_column_text][vc_column_text]چرخ‌های ابتدایی که چرخ کُند خوانده می‌شوند، به آرامی با دست یا پا چرخانده می‌شدند تا فتیله‌های گل به ظرفِ در حال ساخت اضافه شوند. صفحه‌ی گردان معمولاً با دست چپ چرخانده می‌‌شد تا دست راست گل را حالت دهد. این حرکت پادساعتگرد چرخ سفالگری عموماً در تمام جهان دیده می‌‌‌‌شود، مگر این که سفال­گر چپ دست باشد که در این صورت حرکت چرخ به صورت ساعتگرد است. احتمال این که سفال­گر برای چرخاندن صفحه از کمک فرد دیگری کمک بگیرد نیز وجود داشت. این روش هنوز در بعضی از روستاهای نقاط مختلف جهان برای سفال مورد استفاده قرار می‌گیرد.[/vc_column_text][us_image image=”6990″ align=”center”][vc_column_text]چرخ سفالگری دستی؛ Jodhpur، هند[/vc_column_text][vc_column_text]با اختراع چرخ تند و زیادتر شدن شتاب حرکت و قدرت و سرعت چرخ، سفال­گری به درجه‌ی جدیدی از تکامل رسید.[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”6993″ align=”center”][vc_column_text]در عصر آهن (1450 – 500 ق.م)، چرخ سفالگری، دیگر مورد استفاده‌ی عموم سفالگران بود. سفالگران چرخ را درون گودالی داخل زمین تعبیه می‌کردند و سطح صفحه‌ی چرخان را که کمی بالاتر از سطح زمین قرار می‌گرفت توسط محور بلندی به صفحه چرخانی نزدیک کف گودال متصل می‌کردند که به سفال­گر اجازه می‌داد صفحه‌ی پایینی را با ضربه‌های پا به چرخش در بیاورد تا به تبع آن، صفحه‌ی بالایی نیز بچرخد. در این صورت هر دو دست سفال­گر آزاد می‌شد تا با تمرکز بیشتری گل را شکل دهد.[/vc_column_text][us_image image=”6995″ align=”center”][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”6996″ align=”center”][vc_column_text]چرخ سفالگری تند درون گودال حرکت پاها برای چرخاندن صفحه‌ی زیرین، دشواری‌های خودش را داشت، در نتیجه، در قرون اخیر با اضافه کردن اهرم و میل‌لنگ، پدالی به چرخ اضافه کردند تا حرکت بالا به پایین پدال به حرکت چرخشی تبدیل شود.

در زمان حاضر، استفاده از چرخ سفال­گری با موتور برقی متداول است، اما هنوز بعضی از کارگاه‌های سنتی، از چرخ تند قدیمی استفاده می‌کنند.[/vc_column_text][us_image image=”6998″ align=”center”][us_image image=”6999″ align=”center”][vc_column_text]چرخ سفالگری پدالی[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7000″ align=”center”][vc_column_text]چرخ سفال­گری نه تنها برای فرم دادن به ظروف سفالین به کار می‌رود، بلکه برای زدودن اضافات گل، اضافه کردن تزئینات کنده، نقاشی با لعاب بر روی ظرف و برای مهره­کشی نیز مورد استفاده است.[/vc_column_text][us_separator][us_image image=”7001″ align=”center”][vc_column_text]تزئین سفال با استفاده از شیارهای کنده شده بر روی بدنه[/vc_column_text][us_separator][us_image image=”7002″ align=”center”][vc_column_text]صیقلی کردن سفال بر روی چرخ گردان[/vc_column_text][us_separator][us_image image=”7003″ align=”center”][vc_column_text]ایجاد فرم‌های تزئینی با استفاده از چرخش چرخ سفالگری[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][vc_column_text]

تکنیک ساخت سفال با چرخ سفال­گری

[/vc_column_text][vc_column_text]از ساده‌ترین روش‌های ساخت ظروف سفالی، استفاده از چرخ سفال­گری‌ست که از دوران باستان تاکنون، اشکال متفاوتی به خود گرفته و در روزگار ما تبدیل به چرخ‌هایی شده که برای چرخیدن، مجهز به موتور الکتریکی‌ست. سفال­گر با نشستن پشت این چرخ‌ها، گل را روی صفحه‌ی گردان قرار داده و به وسیله‌ی دست، پا، پدال یا موتور برقی، آن را به حرکت وا می‌دارد.[/vc_column_text][us_separator size=”large” breakpoint_2_width=”0″][us_image image=”7004″ align=”center”][vc_column_text]برای فرم‌دهی و ساخت ظروف سفالی بر روی چرخ سفال­گری، ابتدا گل رس مرطوب به خوبی ورز داده شده و آماده‌ی کار می‌شود.[/vc_column_text][us_separator size=”large” breakpoint_2_width=”0″][us_image image=”7005″ align=”center”][vc_column_text]گلوله‌ای از گل را روی صفحه‌ی چرخ قرار داده و به وسیله‌ی کمی گل یا مرطوب کردن سطح چرخ، آن را در مرکز چرخ ثابت می‌کنند. یک دست را در یک سمت قطعه گل نگهداشته و دست دیگر را در بالای گل قرار می‌دهند و با حرکت آرام چرخ، اجازه می‌دهند گل مدتی در میان دو دست بچرخد تا بدنه‌اش متقارن و یکنواخت شود.[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7006″ align=”center”][us_image image=”7007″ align=”center”][vc_column_text]انگشتان مرطوب را چندان روی گل در حال چرخش حرکت می‌دهند که اختلاف سطح ناخواسته‌ای روی سطح گل زیر دست حس نشود. گذاشتن کاسه‌ای آب در دسترس از ضروریات سفال­گری‌ست.[/vc_column_text][us_image image=”7008″ align=”center”][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][vc_column_text]با متقارن شدن و مرکزیت یافتن گلوله‌ی گل، انگشت شست را به آرامی در مرکز آن فشار می‌دهند تا با چرخیدن صفحه، سوراخی در میان آن ایجاد شود. فشار دست تا حدود یک سانتی‌متر مانده به کف ظرف ادامه می‌یابد. باید توجه شود که در صورتی‌ که ظرف جداره‌ای نازک‌تر از معمول داشته باشد، احتمال شکننده‌تر بودن آن بیش‌تر می‌شود.[/vc_column_text][us_image image=”7009″ align=”center”][us_image image=”7010″ align=”center”][vc_column_text]با فشار انگشتان دو دست، دیواره‌ی گلی ظرف تغییر شکل داده و سوراخ میان ظرف عریض‌تر و عمیق‌تر می‌شود. ظرف در حال چرخش قابلیت فرم­گیری به شکل هرگونه ظرف دلخواه را داراست و کافی‌ست عرض و عمق و قطر دیواره‌ی دلخواهی برای آن در نظر گرفت و به همان صورت، به ظرف شکل داد.[/vc_column_text][us_image image=”7012″ align=”center”][vc_column_text]دهانه‌ی ظروفی مانند لیوان، پارچ و گلدان نباید چندان گشاد باشد. برای ساخت این ظروف باید دیواره‌های ظرف را به کمک دو دست بالا کشید و از پهن شدن ظرف جلوگیری کرد. فشار انگشتان بر دیواره‌های داخلی، ظرف را پهن‌تر و فشار بر دیواره‌های خارجی، ظرف را باریک‌تر می‌کند.[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7013″ align=”center”][us_image image=”7039″ align=”center”][vc_column_text]زمانی که ظرف به فرم دلخواه رسید، لبه و دیواره‌های ظرف را با استفاده از قطعه‌ای اسفنج مرطوب یا چرم نرم صیقلی و پرداخت می‌کنند. لبه‌ی ظرف به دلخواه می‌تواند زاویه‌دار یا گرد باشد.[/vc_column_text][us_image image=”7015″ align=”center”][vc_column_text]اضافات گل را به وسیله‌ی ابزار مناسب از روی صفحه‌ی گردان چرخ می‌تراشند و اطراف ظرف را تمیز می‌کنند و در نهایت، ظرف را با ابزاری مانند کاردک، یا به[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][vc_column_text]وسیله‌ی لغزاندن سیم یا نخ پلاستیکی در زیر آن، از صفحه جدا می‌کنند و در سایه قرار می‌دهند تا نیمه خشک شود. سپس در صورت لزوم ظرف را پرداخت و صیقلی می‌کنند یا با روش‌های مختلف مانند مهر زدن یا حکاکی، تزئین می‌کنند و ظرف پس از آن آماده‌ی رفتن به کوره است.[/vc_column_text][us_image image=”7016″ align=”center”][us_image image=”7017″ align=”center”][vc_column_text]

تکنیک ساخت سفال بدون استفاده از چرخ سفال­گری

[/vc_column_text][vc_column_text]در سفال‌سازی، روش‌های گوناگونی وجود دارد. پیش از اختراع چرخ سفال­گری، ظروف سفالین، تنها با استفاده از دست و با تکنیک‌های متفاوتی ساخته می­شدند:

روش اول را روش انگشتی یا Pinch pot technique می‌نامند. در این روش، اثر سفالی، توسط انگشتان دست سفال­گر شکل می‌گیرد. به طور مثال؛ او گلوله‌ای از گِل رس را در دست گرفته و با استفاده از انگشتانش میانه‌ی آن را گود می‌کند و کم­کم با فشار مساوی به دیواره‌های اطراف، آن‌ها را نازک‌تر، و دهانه‌ی ظرف را عریض‌تر می‌کند و به دلخواه، شیء مورد نظرش را می‌سازد.[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7018″ align=”center”][us_image image=”7020″ align=”center”][us_image image=”7019″ align=”center”][vc_column_text]برای ساخت پایه‌ی اولیه، گل را با ضخامت یکسان روی سطح پهن می‌کنند و به شکل دلخواه برش می‌زنند. سپس تکه‌هایی از گل را لوله کرده و دور تا دور پایه‌ی گلی روی هم می‌چسبانند. سفال­گر با این روش می‌تواند به هر شکل و ابعادی که نیاز دارد دست یابد. پس از پایان کار، می‌توان سطح کار را با ساییدن با دست یا اسفنج نمناک یا ابزار دیگر، صاف و صیقلی و یک­دست کرد، یا این که بافت اصلی را حفظ کرده و ظرفی به شکل فتیله‌ای داشت.[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][us_separator show_line=”1″ thick=”3″][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7021″ align=”center”][us_image image=”7024″ align=”center”][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7023″ align=”center”][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”7025″ align=”center”][/vc_column_inner][/vc_row_inner][vc_column_text]روش سوم، روش ورقه ای یا Slab است. در این روش، گل ورز داده شده را با وردنه به­ طور یکنواخت روی سطح پهن و سپس ورقه‌هایی از گل را به شکل مورد نظر برش داده و به هم متصل می‌کنند. این روش برای ساخت اشکال هندسی و زاویه‌دار مناسب است.[/vc_column_text][us_image image=”7031″ align=”center”][us_image image=”7030″ align=”center”][/vc_column][vc_column width=”1/2″][us_image image=”7029″ align=”center”][us_image image=”7028″ align=”center” meta=”1″][/vc_column][/vc_row] .

نویسنده:شمیم ولیان

متولد 1362

لیسانس گرافیک

فوق لیسانس فلسفه هنر

پژوهشگر تاریخ هنر

راهنمای ایرانگردی و جهانگردی