تعریف فرش و معرفی انواع دستبافته های ایران
گردآورنده: فرزانه عابدنیا
فرشِ دست بافت یکی از برجسته ترین هنرهای سنتی ایران است که در سده های گذشته، افراد زیادی را در جهان به خود مجذوب کرده. این بافته زیبا و نقوش به کار رفته در آن، حامل معنا و مفهوم عمیقی است که بافنده ایرانی با ذوق و سلیقه ای مثال زدنی در متن فرش بافته. هر چه بیشتر به مطالعه نقوش دستبافته ها می پردازیم بیشتر به نکاتی مانند شیوه زندگی، اعتقادات و باورها، رسوم ها و حتی جغرافیای محل زندگی روستاییان و عشایر پی خواهیم برد.
کلیاتی درباره فرش
فرش واژه ای عربی است که در لغت به معنای گستردنی و آن چه بر زمین گستره شود می باشد؛ یعنی بساط افکنده شده. به طور کلی، کلمه فرش برای هر نوع گستردنی به کار می رود. فردوسی شاعر گرانقدر در شاهنامه می گوید:
بگسترد فرشی ز دیبای چین که گفتی مگر آسمان شد زمین
سعدی هم در گلستان می فرماید:
«… فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگستراند و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد…»
به گواه تاریخ، پس از مشاغلی نظیر سبدبافی و پارچه بافی، حرفه فرش بافی در دورانی که مردان به شکار و جنگ مشغول بودند، توسط زنان پدید آمده است و امروز نیز زنان بیشتر به این حرفه اشتغال دارند. فرش در میان عامه مردم به زیراندازی گفته می شود که با مواد اولیه طبیعی مانند الیاف پنبه، پشم، ابریشم و کتان یا الیافت مصنوعی و به شیوه دستی و ماشینی بافته می شود. با توجه به تعریفی که گفتیم: گلیم، زیلو، جاجیم، پلاس، نمد و مانند آن ها نیز همگی فرش هستند، اما اصطلاح فرش، امروزه فقط برای قالی به کار می رود و سایر فرش ها هم به نام جنس خودشان نامیده می شوند. بنابراین؛ یکی از انواع فرش، قالی است که گویا از قرن سوم هجری قمری در نوشته ها و کتاب ها رایج شده. «احمدبن یحی بلاذری» در قرن سوم هجری قمری در کتاب «فتوح البلدان» می نویسد: «چون ارمیناغس پادشاه ارمنستان بمرد، زنش به پادشاهی رسید که او را قالی می نامیدند و هم او، شهر قالیقلا را ساخت و آن را قالیقاله نام کرد».
علامه دهخدا همین مطلب را از کتاب دیگری نقل می کند: «در قالیقلا فرشی بافته می شود که آن را قالی می نامند و قالی نسبت اختصاری است به شهر قالیقلا و قالیقلا شهری است در ارمنستان».
در نظریه ای دیگر، لفظ قالی از واژه کالین گرفته شده که از زبان پهلوی به صورت غالین وارد فارسی دری شده و بعدها به صورت قالین در آمده است. واژه کالین هم از صورت باستانی کارایان است که در وندیداد (فرگرد 2 بندهای 2 و 3) به کار رفته و هر دوی این واژه ها از ریشه کاو که ریشه واژه کاستن است گرفته شده.
قالی در ابعاد مختلف، نام های متفاوتی دارد. معمولاً کلیه فرش هایی را که اندازه آن ها بیشتر از 6 متر مربع باشد با نام قالی می شناسند و در مقابل قالی هایی که کمتر از 6 متر است را قالیچه نامگذاری کرده اند.
متداول ترین ابعادی که برای بافت قالی مورد استفاده قرار می گیرد به شرح ذیل است:
| ردیف | نام | ابعاد | ردیف | نام | ابعاد |
| 1 | ذرع و نیم | 156/104 سانتیمتر | 5 | 6 متری | 2/3 متر |
| 2 | دو ذرع | 220/120 سانتیمتر | 6 | 9 متری | 5/2 / 5/3 متر |
| 3 | ذرع و چارک | 80/130 سانتیمتر | 7 | 12 متری | 4/3 متر |
| 4 | پشتی | 100 الی 90/60 سانتیمتر | 8 | کناره | با عرض 60 الی 90 سانتیمتر و عرض 8 الی 10 و بیشتر |
در میان ابعاد ذکر شده، بافت قالی های بسیار بزرگ با مساحت های 40، 60 و بیشتر، از حدود 200 سال پیش مرسوم بوده است. بزرگ ترین قالی که تاکنون توسط بافندگان ایرانی بافته شده، برای مسجد شیخ زاید است به مساحت 5624 متر مربع با 2/268/000/000 میلیون گره. برای این فرش 1200 بافنده در کارگاه های اطراف نیشابور به مدت 21 ماه مشغول به کار بودند.
دستبافته های داری
آن چه به کمک دست و وسایل اولیه مانند دار قالی بافته می شود دو گروه اصلی است:
گروه اول: دستبافته هایی که دارای گره و پرز هستند مانند انواع قالی
گروه دوم: تخت بافت ها هستند که بافته هایی فاقد گره اند، مانند گلیم ها و پارچه ها
بافته های داری تنوع و قدمتی 2500 ساله دارند. این بافته ها در کنار هنری بودن، کاملاً کاربردی اند. آن ها به جز زیرانداز برای حمل لوازم و حتی مواد غذایی استفاده می شوند و رابطه مستقیمی با زندگی مردم به خصوص روستانشینان و عشایر دارند.
پرکاربردترین دستبافته های داری
قالی
دستبافته ای پرزدار است که با گره زدن بر تار و نیز پودگذاری بافته می شود. قالی را به جرئت می توان هنرمندانه ترین فرآورده دستی بشر و مهم ترین محصول دست و صنعت ایرانیان در طول تاریخ دانست.
قالی با طرح درخت زندگی
گلیم
گلیم رایج ترین صنعت دستی مردم ایران است که سابقه ای طولانی دارد. بافت گلیم بیشتر در مناطق روستایی و عشایر مرسوم است. گلیم نوعی بافته تخت و بدون پرز است که با درگیری تار و پود بافته می شود. ساده ترین سبک بافت گلیم به این صورت است که نخ پود به صورت زیر و رو از بین تارها عبور داده می شود، سپس به وسیله شانه یا دفتین کوچک، پودها را در جای خود مستقر می کنند. گلیم و قالی دو یار جداناشدنی هستند. در بسیاری از مناطق نقوشی مشترک دارند و هم چنین در اکثر دستبافته ها، قالی و گلیم را در کنار یکدیگر می بافند. گلیم از نظر بافت انواع مختلف دارد که 4 نمونه بافت گلیم را در تصویر می بینید.
بافت چاکدار بافت اریب گلیم پودنما معمولی ترین نوع گلیم
شیرکی پیچ
ظاهر این نوع گلیم شبیه قالی است، به این معنا که گاهی نقش آن با گره و متن آن به صورت گلیم و گاهی متن با گره و نقش با گلیم بافته می شود. بافت گلیم شیرکی پیچ متفاوت از گلیم معمولی است، به این صورت که در این نوع بافت زمینه قالی به صورت زنجیره بافته می شود. این نوع گلیم در میان عشایر کرمان به ویژه سیرجان و هرمزگان رواج دارد.
زیلو
برای این نوع بافته از تار و پود پنبه ای استفاده می شود. بیشتر برای زیرانداز تابستانه کاربرد دارد. در بافت زیلو از دو ردیف چله رنگ شده و چند جفت نخ پود بیرنگ یا با رنگ های مکمل استفاده می کنند. امروزه بافت زیلو بیشتر در میبد، یزد و کاشان رواج دارد.
جاجیم
بافته ای ظریف تر از گلیم با نقش راه راه و رنگین بافته می شود. جاجیم، بافته بدون پرز است و آن را با نخ های پنبه ای یا پشمی می بافند. از کاربردهای جاجیم می توان به پتو، روتختی، جل اسب، کفپوش، رختخواب پیچ، روکُرسی، خورجین و کیسه حمام اشاره کرد. بهترین جاجیم در میان ایلات و عشایر ترکمن، آذربایجان و کردستان بافته می شود. نوعی از جاجیم، حمام سری نام دارد که در شمال ایران بافته می شود که کاربرد بقچه دارد.
گبه
نوعی قالی پرزدار با پرزهای بلند و با پود فراوان، معمولاً بعد از هر رج بافت بین 3 تا 8 پود عبور می دهند. گبه به سبب بافت درشت و نرمیِ زیاد، زیرانداز پر استفاده ای بین عشایر و روستاییان است. طرح های گبه کاملاً هندسی و ذهنی می باشد. این طرح ها شامل: نقوش حیوانی به ویژه شیر که نشانه شجاعت و دلیری و نقوش ببر، گوزن، پلنگ، آهو و انواع پرنده و آدمک است. گبه در دو نوع رنگی و خود رنگ بافته می شود که در نوع خود رنگ بر روی نخ پشم عملیات رنگرزی انجام نمی شود. گبه بیشتر در جنوب، مرکز و ایل قشقایی متداول است.
خرسک
فرشی کوچک تر و ضخیم تر از گبه که معمولاً در قطع مربع بافته می شود. خرسک یا بدون نقش است یا نقوش اندک و ساده ای دارد.
قالی خرسک بختیاری
نمکدان
نوعی دستبافته که گاهی پرزدار و گاهی بدون پرز است. برای حمل نمک، دانه، حبوبات و یا غذای دام استفاده می شود. دهانه نمکدان باریک و بلند است که مانع ریختن مواد داخل کیسه می شود. ایلات کرد، لر، بختیاری، قشقایی، بلوچ، شاهسون، خمسه، افشار و ورامین به هنر نمکدان بافی علاقه دارند.
نمکدان های کردی (کلکسیون طاهر صباحی)
پلاس
نوعی گلیم تمام پشم است که به جای زیرانداز و یا برای تهیه سیاه چادر در ایلات و عشایر به کار می رود. معروف ترین پلاس در ناحیه ترکمن صحرا بافته می شود. به دلیل تمام پشم بودن، پلاس رطوبت را از خود عبور نمی دهد، به همین دلیل برای فرش کردن کف چادرهای عشایر و یا ساخت سیاه چادر به کار می رود. برای محکم تر شدن، دور تا دور پلاس را با موی بز می دوزند.
مفرش
کیسه مانندی به شکل مکعب مستطیل است که به عنوان صندوق به کار میرود. از مفرش برای نگهداری لباس، اشیاء و رختخواب استفاده می شود. برای جهیزیه دختران، مفرش از ضروری ترین لوازم به شمار می رود. جنس مفرش از قالی یا گلیم است و ابعاد آن اغلب 1/5 متر با ارتفاع 70 سانتیمتر. بعد از قرار دادن وسایل در مفرش آن را با تسمه های چرمی می بندند و به کمک دو دستگیره چرمی آن را حمل می کنند. این بافته در اکثر مناطق ایران رواج دارد.
جُل
جل پوشش چهارپا است و به صورت قالی، گلیم و جاجیم بافته می شود. این پوشش، حیوان را گرم نگه می دارد و محل نشستن سوارکار را نرم می کند. زنان قشقایی بهترین بافندگان جل اسب و رو اسبی هستند. اغلب جل را با گلدوزی های زیبا و نگاره های گوناگون هم چون شطرنجی و خورشیدی تزئین می کنند.
خورجین
فرشینه ای به شکل کیسه بزرگ که از وسط، دو دهانه دارد و آن را پشت حیوان می اندازند، به طوری که هر قسمت، از یک طرف حیوان به طور مساوی آویزان باشد، در اصطلاح به آن خورجین جفتی هم می گویند. معمولاً جدار بیرونی خورجین، فرش بافته و قسمت داخلی، گلیم و گاهی هم کل بافته به روش گلیم بافته می شود.
جوال
بافته ای ضخیم و گلیم بافت است به شکل کیسه ای بزرگ که برای حمل موادی هم چون آرد، علوفه، کنجاله، کاه و غیره به کار می رود. تفاوت جوال با خورجین این است که جوال بزرگتر و شکل آن افقی، ولی خورجین عمودی است.
سفره
سفره به هنگام غذا خوردن بر زمین گستره می شود. سفره بافی در اغلب عشایر ایران رواج دارد. سفره بافتی ظریف دارد و از جنس گلیم یا قالی بافته می شود. از سفره برای نگهداری نان، خمیر و آرد هم استفاده می کنند. سفره ها معمولاً نقوش ساده تری نسبت به دیگر دستبافته ها دارند. نوع بزرگتری از سفره است که برای روکُرسی استفاده می شود.
سفره بلوچ: مستطیل های قرمز بر روی حاشیه احتمالاً جای نشستن مهمان است
نوار
تقریباً تمام چادرنشینان منسوجات گوناگونی برای تزئین چادرهای خود می بافند. از جمله این منسوجات نوار است. نوارها به جز تزئین چادر، کاربردهای دیگری هم دارند. برای حفظ چادرها از بادهای شدید از نوار استفاده می کنند. هم چنین برای بستن بار پشت حیوانات از نوار کمک می گیرند. این نوارها، هم از جنس قالی و هم از جنس گلیم است. نوارها طویل بافته می شوند و عرض آن ها بنا به کاربردشان از 5 تا 30 سانتیمتر تغییر می کند. معمولاً هر طایفه نقوش مخصوص به خود را بر روی نوارها می بافد.
چنته
چنته نوعی کیف دستی برای استفاده شخصی است. به طور مثال؛ برای حمل زیورآلات، آینه، لوازم دوخت و دوز، پول، تنباکو و برای حفاظت از قرآن مورد استفاده قرار می گیرد. نقوش این نوع چنته ها چندان قابل بررسی نیست، به دلیل این که این نوع دستبافته معمولاً شخصی بافته می شود و دختران بافنده هم طرحی را که مورد علاقه خودشان است بر روی آن می بافند.
موج
موج دستبافته ای بیشتر با طرح‌های چهارخانه‌ای درشت است که تماماً از پشم بافته می‌شود و در چهارخانه‌های آن از رنگ های متعددی استفاده می‌گردد. از آن ها به عنوان رختخواب پیچ، پتو، پشتی، روکُرسی، سجاده و گاه برای چادرهای عشایر استفاده می کنند. از موج در ماه های سرد به عنوان روانداز استفاده می شده است. نقوش تزئینی موج، دارای ویژگی های مشابهی است و در محدوده خاصی سیر می کند. طرح های موج که از اصالت و خصوصیات محلی برخوردار است، عبارتند از: پر طاووسی، چهارخانه، سیاه و سفید، تخت قرمز، شمشیری دولتی، حوض، دعا، محراب و…
دستبافته های ایلات و عشایر و روستاییان ایران بسیار بیشتر از مواردی است که در مورد آن صحبت کرده ایم، اما به مرور زمان و با پیشرفت تکنولوژی، خیلی از این دستبافته ها یا منسوخ شدند و یا به تعداد خیلی محدود فقط برای مصارف شخصی بافته می شوند.
منابع
پژوهشی در فرش ایران؛ تورج ژوله. انتشارات یساولی 1393
قالین (چکیده ای از تاریخ و هنر قالی بافی مشرق زمین)؛ دکتر طاهر صباحی. انتشارات خانه فرهنگ و هنر گویا 1393
گلیم (تاریخچه، طرح، بافت و شناسایی)؛ آلسترهال – جوزه لوچيك ويووسكا. ترجمه شیرین همایونفر و نیلوفر الفت شایان. انتشارات کارنگ 1377
دانشنامه فرش ایران؛ احمد دانشگر و مرکز ملی فرش ایران. انتشارات سبک زندگی 1395
تاریخ فرش (سیر تحول و تطور فرش بافی در ایران)؛ فضل الله حشمت رضوی. انتشارات سمت 1393
ساختار درون متنی طرح و نقش فرش دستبافت ایران؛ اشرف السادات موسوی لر و اعظم رسولی. انتشارات مرکب سپید 1394
نویسنده:فرزانه عابدنیا
متولد 1365
لیسانس طراحی فرش
عضو انجمن طراحان فرش استان تهران
طراح فرش
راهنمای تور
