[vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][vc_custom_heading text=”مروری بر تاریخ فرش ایران ( بخش اول)” font_container=”tag:h2|text_align:right” use_theme_fonts=”yes” css=”%7B%22default%22%3A%7B%22color%22%3A%22%23212121%22%2C%22text-align%22%3A%22right%22%2C%22font-family%22%3A%22h1%22%2C%22font-weight%22%3A%22700%22%7D%7D”][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][ultimate_spacer height=”46″][vc_column_text]
تاریخ فرش ایران سرگذشت رشتن و بافتن زنان و مردانی است که در سرزمین گستردهی فلات ایران، دستبافتههای خود را با نقش و رنگی که از ذهنیت آنان برآمده بر تار و پود فرش مینشانند و بیادعا این راه و رسم و سنت را به نسل امروز تحویل دادهاند. تاریخ فرش ایران بیشتر بر محور دستبافتههای پرزدار و گرهدار است که به آن قالی گفته میشود.
[/vc_column_text][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][ultimate_spacer height=”20″][us_image image=”10742″][ultimate_spacer height=”20″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
قالی هم در گذشته و هم امروز، یک نیاز برای زندگی روزمرهی مردم بهشمار میرود. با این توصیف مشخص است که در تمام دورههای تاریخی در ایران قالیبافی رواج داشته است، اما در تمام دورهها از رونق و قوت کافی برخوردار نبوده، در برخی حکومتها بنا به دلایل مختلف از جمله جنگها و کشورگشاییهای مداوم، هنر قالی رو به افول رفته، در حدی که در تاریخ فرش اسمی از آن دوران یا حکومت خاص برده نشده و نمونهای هم وجود ندارد. در عوض در برخی حکومتها از جمله صفویان این هنر به اوج شکوفایی میرسد و نمونههای بینظیری را برای نسل امروز به یادگار گذاشته است.
بدیهی است که در این مطلب فقط از حکومتها و دورههای تاریخی نام برده میشود که رد پایی از فرش دستبافت در آن دیده شده، این رد پا گاهی بهصورت توصیف در کتب قدیمی، گاهی مربوط به کشف لوازم قالیبافی و گاهی یک یا چند تخته قالی کشف شده است.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
رد پای فرش در اسطوره ها
بر پایهی روایتهای شاهنامهی فردوسی، مهمترین پادشاهان اساطیری ایران دو سلسلهی پیشدادی و کیانیان بودند. حکیم توس در ابتدای شاهنامه، دربارهی «گستردنی» و«رِشتن» در ایران اشاره دارد که آن را به تهمورث دیوبند (پسر هوشنگ از سلسلهی پیشدادی) نسبت میدهد:
هوشنگ پسری بود که او را تهمورث دیوبند مینامیدند. تهمورث بر تخت پدر نشست ،سپس کردارهای نیکوی پدر را پی گرفت، موی و پشم میش و بره را رِشت و از آن، جامه و گستردنی بافت و پارهای از دَدان و مرغان را مانند یوز و باز و شاهین برای شکار به بند افکند و ماکیان و خروس را که پگاهان میخروشند و دمیدن روز را نوید میدهند به زندگانی مردم آورد.
پی از پشت میش و بره، پشم و موی برید به رشتن نهادند روی
به کوشش از آن کرد پوشش به جای به گستردنی بود او رهنمای
«محمدبن جریر طبری» در کتاب تاریخ طبری راجع به دوران تهمورث و اولین فرشهایی که با استفاده از پشم و موی حیوانات تولید شده است مینویسد: وی اولین کسی بود که از پشم و موی پوشش و فرش گرفت. طبری نه تنها راجع به تهمورث که بافتن فرش و رشتن الیاف ابریشم، پنبه و کتان را به دورهی او نسبت داده است، بلکه از سایر شاهان پیشدادی چون هوشنگ و کیومرث یاد میکند که هر یک منشأ خدمات ویژهای در زمینهی دامپروری و کشاورزی بودند.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
عصر مفرغ
اولین اطلاع و یا بهعبارتی کشفیاتی که نشانهای از هنر قالیبافی در عهد مفرغ را با خود بهدنبال دارد مربوط به کارد قالیبافی است که توسط «ا.ن خاوپین» از گورهای عصر مفرغ در ترکمنستان و شمال ایران کشف شده.
در نقاط مختلف ایران هم ابزارهای مختلف قالیبافی کشف شده است که شرح مختصری از آنها را مرور میکنیم:
استان فارس: روشنترین تصویر در خصوص قالیبافی عهد مفرغ را دکتر علی حصوری بهدست آورده است. وی برای اولینبار در سال 1354 هجری خورشیدی با ابزاری مواجه شد که پس از وقوع یک سیل و پدید آمدن یک گور توسط یک مرد قشقایی در شمال غرب راهجرد و در نزدیکی کامفیروز فارس پیدا شد. قطعهای که در انتها دارای زایدهی کوچک سوراخداری است که بیشک محل نصب دستهای چوبی است. این قطعهی بسیار ظریف ساخته شده که با اطمینان با این ظرافت نمی توانسته برای شکار و ضربه زدن استفاد شود و دلیل دیگر که این فلز را به ابزار بافندگی مربوط میکند تنها دو قسمت کنار آن، یعنی دقیقاً لبهی دو تیغهی آن بر اثر طول کاربرد و احیاناً تیز کردنهای مکرر فرو رفته و قوس برداشته است. بیشک این، یک کارد برش خامه (نخ قالیبافی) بوده است.
استان خوزستان: دو مُهر گلین که در منطقهی شوش خوزستان یافت شدهاند و بهصورت آشکار چلهکشی را نشان میدهند. گونهای چلهکشی که امروز شیوهی پیشرفتهی آن در قالیبافی با نام چلهدوانی مورد استفاده قرار میگیرد.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]مُهر گلین دیگری از این منطقه فرآیند بافت را نشان میدهد. در میان این ُمهر، دار بافندگی افقی نقش شده به همراه دو شخص در دو سمت آن که در حال سامان دادن به بخش بافته شده هستند.
در منطقهی چغامیش خوزستان نیز مُهر گلین بهدست آمده که نقش دو بانو بر آن دیده میشود. بانوی سمت چپ بر تخت نشسته و در حال ریسیدن نخ است و بهنظر میرسد بانوی ارشد است، زیرا دو حیوان در پیش روی وی نقش شدهاند، یکی کژدم که نماد پیوند زناشویی میتواند باشد و حیوان دوم اگر سگ باشد میتواند نماد تجسم نیروی خیر و اگر آن را گربه در نظر بگیریم میتواند نماد خورشید و مهر باشد. بانوی سمت راست احتمالاً ندیمهای است که بر بستری ساده نشسته و در حال مشک زدن میباشد.
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10752″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10753″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]استان سیستان و بلوچستان: یکی از کانونهای تمدن بزرگ، دشت سیستان واقع در جنوب شرقی ایران است. این منطقه از طرف کاوشگرش؛ سید منصور سید سجادی «آزمایشگاهی بزرگ در بیابانی کوچک» نام گرفته است. شهر سوخته تپهای است در 56 کیلومتری راه بین زابل و زاهدان. از این منطقه اشیاء زیادی بهدست آمده است که تعدادی از آنها مربوط به فرش حصیری، پارچه و ابزار بافندگی میباشد.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]این اشیاء به سه دسته تقسیم میشوند:
- پیدا شدن زیرانداز حصیری که از تنیدن الیاف گیاهی حاصل شده
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10755″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10756″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
- پیدا شدن منسوجات پارچهای اعم از زیرانداز، روانداز، لباس، طناب و تور ماهیگیری که طبق بررسیهای انجام شده مادهی اولیهی این بافته ها از پشم حیوانات بوده و از روش ریسندگی برای تار و پود استفاده میشده است.
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10757″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10758″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
- نمایان شدن نقوشی که از بدنهی اشیاء بهدست آمده که امروزه در فرش دستبافت از آنها استفاده میشود.
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10768″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10767″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]دوران هخامنشیان: پازیریک نقطهی عطف تاریخ فرش ایران و جهان محسوب میشود.
با اطمینان میتوان گفت آنچه در سال 1949 میلادی کشف شد تنها فرش از دوران شکوهمند پادشاهان هخامنشی است که تا به امروز بهعنوان یگانه سند موجود از قالیبافی آن عهد مورد توجه تمام فرششناسان و محققان قرار گرفته.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
در سال 1949 میلادی باستانشناس روس (سرگئی رودنکو) هنگام کاوش در گورهای شاهان سکایی منطقهی پازیریک، در دامنههای جنوبی جبال آلتایی در سیبری، به یافتن دستبافتهای کامیاب شد.
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10771″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10772″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
فرشی در اندازهی تقریباً مربع به ابعاد 23/189 در ۲۰۰ سانتیمتر و از آنجایی که همراه با این فرش ابزار و وسایل دیگری همچون یک دستگاه گاری از گور یکی از بزرگان سکایی نیز پیدا شده احتمال میرود این فرش برای مفروش کردن سطح گاری استفاده میشده است.
برای سالم ماندن قالی بعد از حدود 2500 سال باید از دزدانی تشکر کنیم که بعد دفن اجساد برای غارت طلاهایی که همراه مردگان دفن میشده به این مقبرهها دستبرد میزدند. دزدان بهطور ناخواسته بزرگترین لطف را در حق آیندگان کردند و با شکافی که ایجاد کرده بودند باعث ورود آب به مقبرهها شده و در سرمای زیاد سیبری این مقبرهها تبدیل به گورستان همیشه از یخ شده بودند.
این فرش به دلیل محلی که در آن کشف شده پازیریک نام گرفته است و جنس آن کاملاً از پشم درست شده. رنگ اصلی آن در طول زمان به سایههای صورتی روشن و سبز کمرنگ تغییر یافته و در اصل هم، رنگ بسیار روشنی میبایست داشته باشد. در متن فرش به تعداد ۲۴ عدد مربع که داخل هر یک، ستارهی هشتپر وجود دارد نقش شده است.
در حاشیهی اول پس از زمینهی تصاویر، حیوانات افسانه‌ای شبیه به یک شیر بالدار قرار دارد که در اصطلاح به گریفین شهرت یافته که نشانهی پاسبانی و پاسداری است.
در حاشیهی دوم نقش ۲۴ عدد گوزن شاخپهن وجود دارد که نشان برکت و روزی است.
در حاشیهی سوم، گل چهارپَر به تعداد ۶۲ عدد وجود دارد که نشان خورشید و یا عناصر چهارگانه میباشد.
در حاشیهی چهارم، تصویر ۲۸ اسبسوارانی که بهصورت دو نفر در میان به تناوب بر روی اسبها نشسته و یا در کنار آنها ایستادهاند وجود دارد. در این نقش گردن اسبها بیش از حد خم شده و یالها و کاکل تزئین شده و دم به شکل کمان گره خورده است. بهجای زین از پوست بز ریشهداری شبیه به فرش همراه با جُل سفید عریضی استفاده شده و این امر نشان دهندهی جنگی بودن اسبان است.
در حاشیهی پنجم، تصویر مجدد همان حیوان افسانه‌ای قرار دارد.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]شیوهی نقشاندازی بر روی قالی پازیریک در سنت نقشاندازی سرزمین ایران قابل پیگیری است:
- ترسیم گوزن و بز بهعنوان یک نقش بر روی ظروف نخودیرنگ شهر سوخته که بیشتر بر روی لیوانها دیده شده است. همچنین یکی از شاخصه‌های بازشناسی قالی پازیریک این است که بر اساس گفتههای گریشمن و رودنکو، گوزن بافته شده بر پازیریک از تیرهی گوزن زرد ایرانی است که این نقشمایه هم بر اساس یافتههای شهر سوخته پیشینهای دیرین در حدود ۲۵۰۰ – ۳۲۰۰ پیش از میلاد دارد.
. نقش حاشیهی قالی پازیریک در جایی که سوارکاران یک در میان یا دو در میان در کنار اسب ایستادند و یا بر پشت اسبسوارن نشاندهندهی حرکاتی مشهور به سوارکوبی است که هنوز هم در جشنها و نمایشهای اسبدوانی در ایران رواج دارد.
- گریفین ترکیبی از عقاب و شیر (شیردال) این نقش در بخش بزرگی از آسیای غربی دیده شده. بهطور مثال در بین سکاها در نقاشیهایی که برای مراسم تدفین بوده کاربرد داشته. همچنین در حکومتهای بعد سکاها مانند عیلامیها این نقش استفاده میشده و با توجه به میراثداری هخامنشیان، این نقش عاریتی از هنر پیشینیان خود با مفهوم پاسبانی بوده است.
- الگوی چهارگوشه که در قالی نقش شده، همانند الگویی است که در جام زرین حسنلو و از منطقهی مارلیک گیلان کشف شده بهگونهای سادهتر بهکار رفته.
-
. نقشبستن دم حیوان، نحوهی گره زدن کاکل و به شکل پر درآوردن آنها را در نقوش سنگی برجستهی تخت جمشید یا دستهی شمشیرهای ساخت پارس، یا تعدادی از سکهها و جواهرات دورهی هخامنشی و نهایتاً در صحنهی شکارگاه بشقاب نقرهای در گنجینهی جیحون میتوان مشاهده کنیم.
[/vc_column_text][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10790″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/2″][us_image image=”10789″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][vc_row_inner][vc_column_inner][vc_column_text]
بر اساس دادههای بالا میتوان گفت این دستبافته از طرف سرزمین ایران بهعنوان یک هدیه به نیا و بزرگ سکایی پیشکش و یا بر اساس سفارش سر سلسلهی سکایی بافته شده است. قالی پازیریک در حال حاضر در موزهی آرمیتاژ روسیه نگهداری میشود.
دوران سلوکیان: اسکندر پسر فیلیپ پادشاه مقدونیه در سال 331 ق.م به ایران حمله کرد و تخت جمشید را به آتش کشید. پس از این حمله پادشاهی هخامنشی فرو ریخت و حکومت بعدی که جانشینان اسکندر بودند به نام سلوکیان بر تخت پادشاهی نشستند.
کنت کورث تاریخنویس عهد باستان دربارهی فرشهایی که در آتشسوزی تخت جمشید طعمهی آتش گردید مینویسد: ایرانیان خزائن تمام کشور را در این شهر (تخت جمشید) گرد آورده بودند؛ از جمله قالیهای گرانبهایی که فقط برای تجمل و شکوه و بساط عمارت سلطنتی در آنجا گسترده بود که خارج از حساب بود. همچنین میگوید: اسکندر مقدونی هنگامی که به پاسارگاد رسید تابوت آرامگاه کوروش بزرگ را با پوششی از یک فرش ظریف و نفیس یافت.
دوران اشکانیان: نخستین پایگاه خود را در سال 250 ق.م بهوسیلهی اشک اول بنیان نهادند. دوران حکومت طولانی و مهم پادشاهان اشکانی که حدود 500 سال دوام یافت از مبهمترین روزگاران تاریخ ایران بهویژه در ابعاد هنری آن میباشد. مهمترین دلیل آن محدود بودن اسناد لازم در خصوص موقعیت آن روز ایران و در نهایت هنر بافندگی و قالیبافی میباشد. نکتهی حائز اهمیت دربارهی حکومت اشکانی، آشنا شدن بیشتر مردم ایران با ابریشم است. به واسطهی تجارت بین ایران و چین بافت منسوجات ابریشمی خریداران فراوانی پیدا کرد.
دوران ساسانیان: با فتح تیسفون در سال 226 میلادی و بر تخت نشستن اردشیر، پادشاهی سلسلهی ساسانیان شروع شد. در این دوره امور فرهنگی و هنر ایرانیان تحول چشمگیری یافت و هنر رونق گرفت.
درباره ی قالی دورهی ساسانی دو واقعه اهمیت زیادی دارند؛ یکی تکهپارهی فرشی از شهر قومس (نزدیک دامغان فعلی) و دیگری فرش بهارستان یا بهارخسرو که در حملهی اعراب از بین رفت.
فرش قومس: در سال 1967 میلادی چند تکه فرش پرزدار در بین منسوجات دیگر، از حفاریهای شهر قومس در مکانی سه طبقه که از خشت ساخته شده بود بهدست آمد. این قالیها اگر چه ظاهر زیبایی ندارند، اما به دلیل اینکه از قدیمیترین قالیهای پیدا شده در ایران هستند ارزشمند میباشند.
[/vc_column_text][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/3″][us_image image=”10793″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/3″][us_image image=”10794″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/3″][us_image image=”10795″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]
فرش بهارخسرو یا بهارستان: گفته میشود که این قالی را خسرو انوشیروان برای سرسرای کاخ ساسانی در تیسفون سفارش داده بود. طرح این فرش شکل یک باغ را داشته با نهرهایی که فرش را به چهار قسمت تقسیم میکرده است. حاشیهی فرش با سنگهای گرانبهایی مانند: فیروزه، یاقوت، مروارید و زمرد آراسته بوده است که بهنظر بهاری سرسبز را تداعی میکرده. بهگفتهی «طبری» ابعاد این فرش شصت رش در شصت رش بوده است (رش یا ارش واحد طول است؛ فاصلهی نوک انگشت میانی و آرنج). این فرش هنگام فتح تیسفون به دست جنگجویان فاتح افتاد و بهعنوان غنیمت جنگی به قطعات تقسیم و هر قطعه به فردی واگذار شد. تمام اطلاعاتی که از این فرش در دسترس داریم مربوط به توصیف تاریخنگاران باستانی است که به دو مورد از آنها اشاره میکنیم.
روایت محمدبن جریر طبری در تاریخ طبری: «بساطی یافتند از دیبا شصت ارش در شص ارش به زمستان باز کردندی بدان وقت که هیچجای، گل شکفته نبوذی و به جهان اندر سبزی نبوذی و آن بساط را گرداگرد کنارههاش همه به زمرد و به زبرجد سبز یافته… و عُمَر آن همه گوهرها و آن بساط را پاره پاره کرد…».
روایت ابوعلی مسکویه رازی در کتاب تجاربالامم: «شصت گز در شصت گز بود. در نقش آن راهها میدیدی و جویباری از گوهرها. بر کنارههای آن کشتزاری بود سرسبز و پر گیاه نگارههایی که در خور زمستان بود هرگاه مِیگساری میخواستند بران می‌نشستند و گفتی که در بوستان به بزم نشستند».
فرش را نزد عُمَر به مدینه آوردند، عمر مردم را گرد کرد… پس آن فرش را تکهتکه کرد و در میان یاران تقسیم کرد.
[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/6″][/vc_column][vc_column width=”2/3″][vc_column_text]منابع
تاریخ فرش (سیر تحول و تطور فرشبافی در ایران)، فضلالله حشمت رضوی، انتشارات سمت 1393
پژوهشی در فرش ایران، تورج ژوله، انتشارات یساولی 1393
قالین (چکیدهای از تاریخ و هنر قالیبافی مشرقزمین)، دکتر طاهر صباحی، خانهی فرهنگ و هنر گویا 1393
زیراندازبافی در ایران، عبدالحسین قاسمنژاد، انتشارات برگ نو 1391
دفتر دانایی و داد (بازنوشت شاهنامهی فردوسی)، دکتر میرجلالالدین کزازی، انتشارات معین 1391[/vc_column_text][/vc_column][vc_column width=”1/6″][/vc_column][/vc_row]
