زاغ بور ( پرنده اندمیک ایران )
همیشه موجوداتی که مربوط به یک منطقه ی جغرافیایی خاص هستند و روی زمین تنها در آن قسمت زندگی میکنند، مورد توجه بسیاری از زیست شناسان و علاقه مندان به حیات وحش بودهاند. در کشور عزیزمان نیز گونه های گیاهی و جانوری وجود دارد که در گستره ی زیستی کره ی زمین تنها داخل ایران میتوان آنها را پیدا کرد.
در راسته ی پرندگان تنها یک گونه ی جانوری داریم، که فقط در ایران زندگی میکند. این پرنده «زاغ بور» Iranian ground jay نام دارد؛ پرندهای از خانواده ی کلاغ ها که اسم علمی آن Podoces Pleskei است.
تاریخچه
در سال 1896 میلادی بود که برای اولین بار «زاغ بور» توسط «نیکولای زارودنی» دیده و به عنوان گونه ی بومزاد ایران به دنیا معرفی شد. این پرنده شناس اکراینی – روسی یکی از تأثیرگذارترین کاشفان طبیعت ایران بود که از سال 1891 تا 1901 میلادی سفرهای زیادی به اقصی نقاط کشورمان داشت، ولی اکثر فعالیت وی در قسمت خراسان و سیستان و بلوچستان بود که حاصل این تحقیقات کتابی شد به نام Eastern birds of Iran. یکی از منابع بسیار خوبی که هنوز هم مورد مطالعه قرار میگیرد.
خصوصیات ظاهری
زاغ بور همانطور که از اسمش پیداست، به سان زاغی است که رنگ بدن آن بور و یا نخودی مایل به قهوه ایی روشن است. دم آن تیره رنگ و شاهپرهای روی بال نیز با پرهای سیاه و نواری سفیدرنگ پوشیده شده است. طول بدن این پرنده ی اندمیک ایران حدود ۲۵ سانتیمتر و طول پای آن هم ۴۱ میلیمتر است. سر پرنده به نسبت بدن تقریباً بزرگ است و منقار بلندی دارد که به سمت پایین خمیده شده که از این خمیدگی جهت کندوکاو در خاک برای پیدا کردن غذا استفاده میکند. عمده غذای زاغ بور از حشرات کوچک و دانه های گیاههان به خصوص قیچ تشکیل شده است. دو مشخصه ی اصلی زاغ بور یکی لکهی مثلثی سیاهی است که از چشمهایش تا انتهای منقار آن کشیده شده و دیگر مشخصهی آن لکهی سیاه رنگی است که روی سینه ی آن وجود دارد، البته این لکه ی سیاه روی سینه پس از بالغ شدن پرنده کمکم پدیدار میشود و جوجه ها آن را ندارند. با این توصیفات و با توجه به اینکه در یک زیستگاه خاص انتظار دیدن آن را داریم، امکان اشتباه گرفتن آن با پرنده ی دیگری وجود ندارد.
پراکنش و زیستگاه
زاغ بور در مناطقی از کویرها و بیابان های شرقی و مرکزی ایران پراکنش دارد، البته اخیراً گزارشهای غیر رسمی ای از دیده شدن آن در قسمتهای شرقی افغانستان نیز آمده است، اما به طور حتم برای دیدن این گونه باید به ایران سفر کرد.
زاغ بور در نواحی مسطح که دارای پوشش گیاهی کافی و بلند از قبیل قیچ، اسکنبیل، درمنه و تاغ است زندگی میکند، البته که گیاه قیچ و درمنه بیشتر مورد توجه آن است.
یکی از مهمترین زیستگاه هایی که میتوان زاغ بور را در آنجا دید پارک ملی توران است که به دلیل غنای جانوری و گیاهی این پارک ملی، گردشگری حیات وحش در آن رونق به سزایی گرفته و سالیانه تعداد قابل توجهی گردشگر داخلی و خارجی به این منطقه سفر میکنند. همین موضوع به دوستی مردم محلی این منطقه با طبیعت و گونه های گیاهی و جانوری آن منجر شده است. زاغ بور در نهبندان خراسان جنوبی، منطقه ی شکار ممنوع عباس آباد نائین، استان یزد، سیستان و بلوچستان و اصفهان نیز مشاهده شده است.
رفتارشناسی
زاغبور پرندهای زیرک و تا حدودی مخفیکار است و استتار خیلی خوبی هم با محیط اطراف خود دارد، بنابراین؛ این امر مشاهده ی آن را در طبیعت با مشکل مواجه میسازد. از طرفی هماهنگی کامل رنگ پر و بال این پرنده با محیطِ زندگیاش و نیز عدم تمایل به پرواز، امکان مشاهده ی آن را در زیستگاههای طبیعیاش کاهش میدهد. از اینرو باور عمومی این است که این پرنده از جمعیت و تراکم نسبتاً پایینی برخوردار است، در صورتی که اینطور نیست.
زاغ بور پرندهای است که تمایل چندانی به پرواز ندارد و بیشتر در حال دویدن مشاهده میشود و جالب اینجا است که در صورت پرواز، ارتفاعی بیش از 10 متر نخواهد گرفت. در صورت احساس خطر با سرعت زیاد و به صورت زیگزاگ میان بوته ها مسافتی را طی میکند، سپس به عقب نگاه میکند، اگر هنوز احساس خطر داشته باشد به این کار ادامه میدهد به خاطر همین حرکت، محلیها آن را احمق دونده، احمق دوان یا خرچران صدا میکنند. صدای آواز این پرنده هم شبیه چیزی مانند Trrrrr و Trrrrr هست و هر دو جنس نر و ماده هم آواز میخوانند.
تولید مثل
از نیمه های بهمن تا نیمه های اسفند بسته به شرایط اقلیمی و آب و هوایی زاغ بور اقدام به ساختن آشیانه و جفتگیری میکند. این پرنده بین سه الی پنج تخم میگذارد و نر و ماده هر دو در رساندن غذا به جوجه ها همکاری میکنند. بعد از دو هفته هم جوجه ها توانایی حرکت پیدا میکنند، ولی همچنان به پدر و مادر برای تغذیه نیاز دارند.
فرصتها و تهدیدها
وضعیت کلی زاغ بور برای انقراض، در درجه ی کمترین نگرانی قرار دارد و خطر زیادی آن را تهدید نمیکند. از دلایل این امر هم میتوان به عدم شکار زاغ بور برای گوشتاش، عدم زنده گیری توسط سودجویان و فاصله داشتن محل زندگی و زیستگاه این پرنده با محل زندگی انسانها اشاره کرد. البته عواملی هم برای تهدید همیشه وجود دارد؛ بدین معنی که به غیر از عوامل طبیعی و محیطی به دلیل اینکه این پرنده آشیانه اش را برای زادآوری در میان شاخه های قیچ میسازد، امکان دسترسی سایر حیوانات به آن میتواند تا حدی آسان باشد. از همین رو بزمجه ها، روباه ها و مارها میتوانند تهدید مهمی برای جوجه ها باشند.
منابع
https://www.hbw.com/species/iranian-ground-jay-podoces-pleskei
https://en.wikipedia.org/wiki/Pleske%27s_ground_jay
http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/iranian-ground-jay-podoces-pleskei
https://www.gbif.org/species/5229502
گرداورنده امین سیفی