زاغ بور ( پرنده اندمیک ایران )

همیشه موجوداتی که مربوط به یک منطقه ­ی جغرافیایی خاص هستند و روی زمین تنها در آن قسمت زندگی می­کنند، مورد توجه بسیاری از زیست­ شناسان و علاقه­ مندان به حیات وحش بوده­اند. در کشور عزیزمان نیز گونه­ های گیاهی و جانوری وجود دارد که در گستره­ ی زیستی کره ­ی زمین تنها داخل ایران می­توان آن­ها را پیدا کرد.

در راسته­ ی پرندگان تنها یک گونه­ ی جانوری داریم، که فقط در ایران زندگی می­کند. این پرنده «زاغ بور» Iranian ground jay نام دارد؛ پرنده­ای از خانواده­ ی کلاغ­­ ها که اسم علمی آن Podoces Pleskei است.

تاریخچه

در سال 1896 میلادی بود که برای اولین ­بار «زاغ بور» توسط «نیکولای زارودنی» دیده و به ­عنوان گونه­ ی بوم­زاد ایران به دنیا معرفی شد. این پرنده­ شناس اکراینی – روسی یکی از تأثیرگذارترین کاشفان طبیعت ایران بود که از سال 1891 تا 1901 میلادی سفرهای زیادی به اقصی نقاط کشورمان داشت، ولی اکثر فعالیت وی در قسمت خراسان و سیستان و بلوچستان بود که حاصل این تحقیقات کتابی شد به نام Eastern birds of Iran. یکی از منابع بسیار خوبی که هنوز هم مورد مطالعه قرار می­گیرد.

خصوصیات ظاهری

زاغ بور همان­طور که از اسمش پیداست، به­ سان زاغی است­­ که رنگ بدن آن بور و یا نخودی مایل به قهوه­ ایی روشن است. دم آن  تیره­ رنگ و شاهپرهای روی بال نیز با پرهای سیاه و نواری سفیدرنگ پوشیده شده است. طول بدن این پرنده ­ی اندمیک ایران حدود ۲۵ سانتی­متر و طول پای آن هم ۴۱ میلی­متر است. سر پرنده به نسبت بدن تقریباً بزرگ است و منقار بلندی دارد که به سمت پایین خمیده شده که از این خمیدگی جهت کندوکاو در خاک برای پیدا کردن غذا استفاده می­کند. عمده غذای زاغ بور از حشرات کوچک و دانه­ های گیاه­هان به خصوص قیچ تشکیل شده است. دو مشخصه­ ی اصلی زاغ بور یکی لکه­ی مثلثی سیاهی است که از چشم­هایش تا انتهای منقار آن کشیده شده و دیگر مشخصه­ی آن لکه­ی سیاه­ رنگی است که روی سینه­ ی آن وجود دارد، البته این لکه­ ی سیاه روی سینه پس از بالغ شدن پرنده کم­کم پدیدار می­شود و جوجه­ ها آن را ندارند. با این توصیفات و با توجه به این­که در یک زیستگاه خاص انتظار دیدن آن را داریم، امکان اشتباه گرفتن آن با پرنده­ ی دیگری وجود ندارد.

پراکنش و زیستگاه

زاغ بور در مناطقی از کویرها و بیابان­ های شرقی و مرکزی ایران پراکنش دارد، البته اخیراً گزارش­های غیر رسمی ­ای از دیده شدن آن در قسمت­های شرقی­ افغانستان نیز آمده است، اما به ­طور حتم برای دیدن این گونه باید به ایران سفر کرد.

زاغ بور در نواحی مسطح که دارای پوشش گیاهی کافی و بلند از قبیل قیچ، اسکنبیل، درمنه و تاغ است زندگی می­کند، البته که گیاه قیچ و درمنه بیشتر مورد توجه آن است.

 

یکی از مهم­ترین زیستگاه­ هایی که می­توان زاغ بور را در آن­جا دید پارک ملی توران است که به دلیل غنای جانوری و گیاهی این پارک ملی، گردشگری حیات وحش در آن رونق به­ سزایی گرفته و سالیانه تعداد قابل توجهی گردشگر داخلی و خارجی به این منطقه سفر می­کنند. همین موضوع به دوستی مردم محلی این منطقه با طبیعت و گونه­ های گیاهی و جانوری آن منجر شده است. زاغ بور در نهبندان خراسان ‌جنوبی، منطقه ­ی شکار ممنوع عباس ­آباد نائین، استان یزد، سیستان و بلوچستان و اصفهان نیز مشاهده شده است.

رفتارشناسی

زاغ‌بور پرنده‌ای زیرک و تا حدودی مخفی­کار است و استتار خیلی خوبی هم با محیط اطراف خود دارد، بنابراین؛ این امر مشاهده­ ی آن را در طبیعت با مشکل مواجه می‌سازد. از طرفی هماهنگی کامل رنگ پر و بال این پرنده با محیطِ زندگی­اش و نیز عدم تمایل به پرواز، امکان مشاهده ­ی آن را در زیستگاه‌های طبیعی‌اش کاهش می‌دهد. از این‌رو باور عمومی این است که این پرنده از جمعیت و تراکم نسبتاً پایینی برخوردار است، در صورتی که این­طور نیست.

زاغ بور پرنده­ای است که تمایل چندانی به پرواز ندارد و بیشتر در حال دویدن مشاهده می­شود و جالب این­جا است که در صورت پرواز، ارتفاعی بیش از 10 متر نخواهد گرفت. در صورت احساس خطر با سرعت زیاد و به صورت زیگ­زاگ میان بوته­ ها مسافتی را طی می­کند،  سپس به عقب نگاه می­کند، اگر هنوز احساس خطر داشته باشد به این کار ادامه می­دهد به ­خاطر همین حرکت، محلی­ها آن را احمق دونده، احمق دوان یا خرچران صدا می­کنند. صدای آواز این پرنده هم شبیه چیزی مانند Trrrrr و Trrrrr هست و هر دو جنس نر و ماده هم آواز می­خوانند.

 

تولید مثل

از نیمه­ های بهمن تا نیمه ­های اسفند بسته به شرایط اقلیمی و آب و هوایی زاغ بور اقدام به ساختن آشیانه و جفت­گیری می­کند. این پرنده بین سه الی پنج تخم می­گذارد و نر و ماده هر دو در رساندن غذا به جوجه ­ها همکاری می­کنند. بعد از دو هفته هم جوجه­ ها توانایی حرکت پیدا می­کنند، ولی هم­چنان به پدر و مادر برای تغذیه نیاز دارند.

 

فرصت­ها و تهدیدها

وضعیت کلی زاغ بور برای انقراض، در درجه­ ی کمترین نگرانی قرار دارد و خطر زیادی آن را تهدید نمی­کند. از دلایل این امر هم می­توان به عدم شکار زاغ بور برای گوشت­اش، عدم زنده ­گیری توسط سودجویان و فاصله داشتن محل زندگی و زیستگاه این پرنده با محل زندگی انسان­ها اشاره کرد. البته عواملی هم برای تهدید همیشه وجود دارد؛ بدین معنی که به غیر از عوامل طبیعی و محیطی به دلیل این­که این پرنده آشیانه­ اش را برای زادآوری در میان شاخه­ های قیچ می­سازد، امکان دسترسی سایر حیوانات به آن می­تواند تا حدی آسان باشد. از همین رو بزمجه ­ها، روباه ها و مارها می­توانند تهدید مهمی برای جوجه ­ها باشند.

 

منابع

https://www.hbw.com/species/iranian-ground-jay-podoces-pleskei

https://en.wikipedia.org/wiki/Pleske%27s_ground_jay

http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/iranian-ground-jay-podoces-pleskei

https://www.gbif.org/species/5229502

 

گرداورنده امین سیفی