کاخ مرمر، سیاسی ترین کاخ تهران

با روی کار آمدن حکومت پهلوی، از همان ابتدا پایه‌های سلطنت از قاجاریه جدا شد. رضاشاه در هنگام تاج گذاری حاضر نشد به رسم شاهان قاجار تاج کیانی بر سر بگذارد بنابراین؛ تاج مخصوصی به نام تاج پهلوی را بر سر گذاشت. او با استقرار در کاخ رسمی شاهان پیش از خود یعنی کاخ گلستان نیز مخالفت کرد و دستور ساخت کاخ مرمر را به عنوان محل سکونت و دفتر شخصی داد.
رضاشاه در تمام طول سلطنت خود در این کاخ مقیم بود و در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ هجری خورشیدی نیز در این بنا سلطنت را به محمدرضاشاه واگذار کرد.
کاخ مرمر در مرکز شهر تهران و در میان باغی مصفّا، با مساحتی بیش از سه و نیم هکتار ساخته شد. این زمین توسط رضاشاه، پیش از سلطنت، از عباس میرزای فرمانفرمائیان سالار لشکر و از رجال قاجاری که وزیر دادگستری و نمایندهٔ مجلس نیز بود، خریداری شد.
نام کاخ مرمر برگرفته از سنگ‌های مرمر سبز رنگی است که نمای بیرون آن را زینت داده. از این نوع سنگ به شکلی مشابه در کاخ سبز رضاشاه در مجموعهٔ سعدآباد را می‌توان دید.

بنای تاریخی کاخ مرمر تنها یک مجموعه از معماری زیبا و شگفت‌انگیز نیست، بلکه آینه‌ای است که در آن تاریخ معاصر سیاسی، فرهنگی و هنری ایران، بر پیکرهٔ آن نقش نهاده است. توصیف و تشریح این مکان تاریخی، از این حیث که محل وقوع بخشی از حوادث دوران معاصر و نیز دربرگیرندهٔ آثار برجسته‌ای از هنرهای اصیل ایرانی می‌باشد، بسیار مهم به نظر می‌رسد.

معماری کاخ مرمر

ساخت کاخ مرمر تهران در سال‌های ابتدایی قرن معاصر، تحت تأثیر جریانی نو در جامعه بود. در عرصهٔ معماری نیز همکاری مشترک میان معماران سنتی، معماران تحصیل کرده در فرنگ و معماران غربی، به همراه نیاز به کاربری‌های جدید، ساخت بنایی با ویژگی‌های منحصربه فردی به نام کاخ مرمر را موجب گردید. در بنای این کاخ از عناصر مختلف معماری سنتی بهره گرفته شده است که در عین حال، هم نشینی این اجزاء در کنار هم کیفیت فضایی با ویژگی‌های معماری سنتی را موجب نشده. در واقع، معماری این بنای عظیم دو طبقه، تلفیقی از سبک‌های شرقی و غربی است.
کاخ مرمر با تلاش هنرمندان برجستهٔ ایرانی در طراحی، ساخت و تزئینات داخلی آن، با زیربنای ۱۸۷۰ متر مربع و بیش از یک دهه به طول انجامید. بر اساس سخنان «حسین لرزاده» که در گفت وگو با مسعود نوربخش نویسندهٔ کتاب «تهران، به روایت تاریخ» بیان شده است، داستان کاخ مرمر از این قرار بوده که نقشهٔ آن را، خود رضاشاه داده بود، اما معمارانی که دست اندرکار ساخت آن بودند خیلی زود از کار اخراج شدند؛ البته هنوز به روشنی معلوم نیست چرا اخراج شده‌‌اند شاید نتوانستند رضایت رضاشاه را جلب کنند. در نهایت فردی که بنای کاخ مرمر را به پایان برد معمار برجسته «لئون تادوسیان» بود.
استاد «حسین لرزاده» در کتاب «ماجرای معماری سنتی ایران» از خاطرات خود در مورد ساخت کاخ مرمر چنین آورده است: « …رضاشاه گفت، نقشهٔ شیخ لطف‌الله باید اجرا شود گفتم: یعنی شبیه به آن؟ قدری تند شد و گفت: چرا شبیه؟ باید عین آن اجرا شود. گفتم آن جا معرّق است و این جا هفت‌رنگ؛ یعنی آن جا دست‌تراش و این جا کاشی خشت تهیه شده تا زودتر و ارزان‌تر تمام شود، سپس افزودم کاشی‌ها را در کارگاه هنرهای زیبا قالب زده‌اند؛ گفت: کار از کار گذشته حال چه باید کرد؟ گفتم: اگر از کاشی‌هایی که قبل از آمدن من آماده شده است، صرف نظر کنید عیناً مانند گنبد شیخ‌لطف‌الله می‌توان اجرا نمود، ولی از قراری که دیده‌ام در حدود نزدیک به صد هزار کاشی ناپخته موجود است که باید رنگ شود؛ با افسوس فراوان اظهار نمود: شبیه هم باشد مانعی ندارد؛ کارها شروع شد و روزها ردیف به ردیف به کارگاه اندازه می‌دادم، هر چه آماده می‌شد به محل کار می‌آمد و نصب می‌شد.

ده نفر کاشی‌پز به سرپرستی «احمد خاک­نگار مقدم» و پنج نفر نقاش و طراح به ریاست آقای «طاهرزاده بهزاد» و کاشی‌کارها نیز به سرپرستی این­جانب کار را انجام می‌دادند. طرح مقرنس‌های کاخ مرمر از استاد «جعفرخان کاشی» و اجرای مقرنس‌ها کار «حسین کاشی» می‌باشد. چهار مقرنس هم در سرسرا دارد که کار استاد «محمود قمی» است. استاد «حسین کاشی‌تراش» طراحی و گره‌کشی کاخ مرمر را به ­عهده داشت. او معروف به حسین گره بود. افسوس که بسیاری از این استادان به ­جوار حق پیوسته‌اند و باور ندارم که روزگار، به این زودی‌ها نظایر آنان را به­ خود ببیند.

تالارهای کاخ مرمر

 

یکی دیگر از فضاهای منحصربه­ فرد این کاخ، تالار آیینه است که در آن تلفیقی از هنر آیینه، خاتم و گچ­کاری استفاده شده؛ در کف این تالار، فرش دستباف به اندازه ­ی 14 در 17 متر پهن شده که توسط عمو اوقلو و خانواده­اش در مشهد و مختص این تالار بافته شد.

طراحی ورودی

طراحی ورودی کاخ مرمر توسط «کریم طاهرزاده بهزاد» به­ عنوان اولین کار او پس از بازگشت از برلین بود. ورودی سنگی کاخ مرمر از دو سمت ورودی و خروجی دارای تزئینات با تکنیک کاشی هفت­رنگ با تنوع در نقش و رنگ، در زمینه ­ی قاب­ های متفاوت اجرا شده است.

کاخ مرمر می­ تواند سندی زنده برای مطالعه­ ی تاریخ ایران در زمان پهلوی باشد؛ طی چند دهه، کانون اصلی تجمع سران دولت، نمایندگان مجلس، وزیران، سفیران و تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی حکومت پهلوی درباره ­ی ایران بوده است. هم­چنین تحصن‌های اعتراض‌آمیز سیاستمداران نمایندگان مجلس و بحث و بررسی مربوط به قوانین پیش از طرح آن‌ها در مجلس شورای ملی، در این مکان صورت می­گرفت.

وقایع تاریخی

 

در سال­های ابتدایی پادشاهی محمدرضاشاه پهلوی این کاخ به­ عنوان دفتر رسمی و محل برگزاری ملاقات و جلسات کاری بود. در جریان اعتراض ­های سال­ 1328 هجری خورشیدی دکتر «محمد مصدق» طی اعلامی ه‏ای خطاب به ملت ایران می‏گوید: «ما تصمیم گرفته‏ ایم که روز جمعه ۲۲ مهرماه دو ساعت قبل از ظهر در جلوی سردر سنگی اعلی ­حضرت حاضر شویم. ای مردم ما را تنها و بی‏کس نگذارید». روز جمعه دکتر «محمد مصدق» و ۱۹ نفر از افراد سیاسی و روزنامه­ نگاران در اعتراض به دخالت­ های دولت، محمدساعد مراغه­ ای و عبدالحسین هژیر، وزیر دربار در جریان برگزاری انتخابات دوره­ ی شانزدهم مجلس شورای ملی، در کاخ مرمر دست به تحصن زدند. تقاضای تحصن­ کنندگان لغو انتخابات تا تعیین دولتی بیطرف برای برگزاری و نظارت بر برگزاری انتخابات آزاد بود، با آن­ که این تحصن به سرانجام نرسید، اما اولین گام­های تأسیس جبهه­ ی ملی برداشته شد و در روز اول آبان همان سال، جبهه ­ی ملی ایران به رهبری «محمد مصدق» تشکیل شد.

از نکات جالب این کاخ، برگزاری مراسم عقد محمدرضاشاه با فوزیه و هم­چنین نامزدی فرح پهلوی است.

یکی از مهم­ترین ترورهای تاریخ سیاسی کشور هم مربوط به ترور نافرجام محمدرضاشاه پهلوی در کاخ مرمر است. این اتفاق یکی از تأثیرگذارترین موضوعات تاریخ معاصر ما است. پس از ترور نافرجام شاه در 21 فروردین سال 1344 هجری خورشیدی توسط «رضا شمس­ آبادی»، سرباز وظیفه­ ی گارد سلطنتی، دفتر شاه به کاخ صاحبقرانیه منتقل شد.

بعد از این اتفاق، کاخ مرمر از سال 1355 تا 1357 هجری خورشیدی به ­عنوان موزه­ی پهلوی مورد استفاده قرار گرفت؛ آثاری نظیر لباس افسری و کلاه گلوله خورده­ ی شاه در زمان ترور در معرض نمایش گذاشته شده بود. در سال­های بعد از انقلاب این بنا در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت و سال­های زیادی دفتر ریاست تشخیص مصلحت نظام بود. در سال 1398 هجری خورشیدی بنیاد مستضعفان تصمیم به مرمت این کاخ گرفت تا مجدداً به موزه تبدیل شود.

گردآورنده

بهمن سلطان ­احمدی

منابع

کاخ مرمر (موزه­ ی هنر ایران)، ماهنامه­ ی خبری ایکوم، شماره­ی اول، بهمن 1398

رئیس‌زاده، مهناز و مفید، حسین، ماجرای معماری سنتي ايران در خاطرات استاد حسین لرزاده، تهران، انتشارات مولي 1385

جوادی، غلامرضا، نگاهی به عمارت تاریخی کاخ­ موزه­ ی مرمر، تهران، انتشارات کلید 1378

کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، انتشارات دانشگاه ملی 1355

مرکز مطالعات تاریخ معاصر ایران