نماد آب در هنر دنیای باستان

آب پیوسته تغییر شکل می­دهد و دگرگون می­شود. آب به­ صورت نمادین، مؤنث است و با ماه ارتباط دارد و ماه هم معمولاً مظهر نیروی مؤنث است و به ­عنوان ایزدبانوی مادر شناخته می­شود.

هم­چنین با حاصل خیزی و رویش گیاهان و درختان در ارتباط است. با ماه می­توان مراحل مرگ و تولد را در آسمان مشاهده کرد. هم­چنین آب نیز یک نماد باستانی برای زهدان و باروری به­ شمار می­رود و به مفهوم حاصل خیزی است. شاید این باورها بتواند ارتباطی بین مفهوم زن، ماه و آب را بیان کند. آب به­ عنوان حیات و زندگی با باروری در ارتباط است. آب ممکن است به­ صورت برف، باران یا سیلی خروشنده و یا دریاچه­ ای آرام ظاهر شود. هم­چنین می­تواند به­ صورت جاری، راکد، پر تلاطم و عمیق دیده و یا به ­صورت دریا، رودخانه، موج و دریاچه نمودار ­شود که هر یک می­تواند معنا و مفهوم خاصی داشته باشد؛ نمادپردازی رودخانه مبتنی بر آب جاری پیرامون ما و بازتاب­ دهنده ­ی قدرت آفرینش در طبیعت و زمان است. دریا از نظر نمادین مادر است و عمق دریا نمایانگر رحم زمین.

دریا هم­چنین بیانگر ذهن ناخودآگاه است. به­ صورت سنتی دریاچه صلح و تأمل را نشان می­دهد و به­ دلیل بازتاب از سطح آن، پیوند زیادی با نمادپردازی آینه دارد. در هندوئیسم و بودیسم دریاچه­ ها به معابد متصل می­شوند که نشان­ دهنده­ ی آفرینش و گذر به دنیای بعدی است و می­تواند مفهومی روحانی داشته باشد.

نمادشناسی آب در چین

مردم چین، آب را جایگاه ویژه­ ی اژده ­ها می­دانستند؛ زیرا تمامی زندگی از آب پدید آمده است. لائوتسه می­گوید: “آب، هرگز نمی­ آساید، نه روز و نه شب. هنگامی که در بالا جریان دارد، باران و شبنم را پدید می­آورد. هنگامی که در پایین جریان دارد، سبب پیدایش جوی­ ها و رودخانه ­ها می­شود. آب، نیکوکاری بسیار برجسته است. اگر سدی در برابر آن برپا کنند، می­ایستد، اگر راه برای او باز باشد، در امتداد آن جریان می­یابد. از این­رو گفته ­اند که آب ستیز نمی­کند.

با وجود این در نابود کردن آن­چه نیرومند و سخت است همتا ندارد. آب نماد زندگی طبیعی است، نه زندگی ماوراءالطبیعه. برای چینی ­ها، منظره­ ی کوهستان و آب بسیار پر معنا است. کوهستان نشان فاعل و نرینه­ ی yang و آب به مفهوم اصل مادینگی و فعل­ پذیر yin است . این مفاهیم که کامل­ کننده­ ی یکدیگرند را می­توان در طبیعت آبشار مشاهده کرد؛ آب و کوه در کنار هم. روح با مشاهده­ پی در پی صخره و آبشار ناگهان به یکی شدن پی می­برد: یعنی در آب که دم به دم نو می­شود، با سکون صخره (که آب شکل آن را به­خود می­گیرد) تغییرناپذیری و اصل پویایی را می­توان یک­جا دید و با این مشاهدات روح اوج می­گیرد و در لحظه­  ای ذات مطلق را مشاهده می­کند که در عین فعالیت ناب و آرایش بی­ نهایت است.

نمادشناسی آب در ایران

در میان ایرانیان باستان، عناصر مفید و سودمند را که به­ نحوی در زندگی مؤثر بوده، مقدس دانسته و ایزدی را نگاهبان آن می­  دانستند. آب یکی از عناصر سودمندی است که مورد ستایش قرار گرفته و در سراسر کتاب اوستا با تقدیس از آن سخن رفته است. واژه­ ی آب در اوستا به­صورت «آپی» و در پهلوی «آپ» گفته می­شود. در اساطیر ایرانی آب دومین آفریده­ ی جهان مادی است. مورخین یونانی درباره­ ی احترامی که ایرانیان به آب می­گذاشتند مطالبی نقل کرده ­اند؛ از جمله هرودوت می­نویسد: ایرانیان آب را گرامی می­دارند و برای آن مانند سایر عناصر مفید، از قبیل آتش، باد و… هدیه و نیاز می­آورند. هم او می­گوید که: ایرانیان در رود ادرار نمی­کنند، در آب تف نمی ­اندازند و دست در آن نمی ­شویند و به کثافات آن را نمی­ آلایند.

آبان نام یکی از ایزدان آب است. یَشت پنجم کتاب یشت­ها که به­نام آبان­یَشت نامیده می­شود، در ستایش و بزرگداشت ایزد آب است. آن­چنان که می­ نویسند: این یشت یکی از دلکش ­ترین قطعاتی است که از دوران باستان به­جا مانده. در گاه­شماری ایرانیان باستان روز دهم هر ماه و ماه هشتم هر سال خورشیدی به نام ایزد آبان است.

نمادشناسی آب در هندوستان

در هندوستان به­ طور کل، عنصر آب را نگاه­ دارنده­ ی زندگی می­دانند که در سراسر طبیعت به شکل باران، شیره­ی گیاهی، شیر و خون جریان دارد. آب­ها نامحدود و بی­مرگ، آغاز و پایان تمامی پدیده­ های روی زمین هستند. در فرهنگ­های باستان، میان آب­های روی زمین و زیر آن تمایزی قائل می­شدند. آب­های رویی برابر با نیروهای بالقوه و آب­های زیرین برابر با آن­چه واقعی و هم­اکنون موجود است. در معنای کلی، مفهوم آب، البته به ­معنای تمام مایعات است. مردم بابِل، آب را جایگاه خِرَد می­نامیدند.

اوآنه (oannes)، موجود اسطوره­ای که پدید­آورنده­ ی فرهنگ بشریت بوده به شکل نیمه­ انسان و نیمه ­ماهی ترسیم شده است. در اساطیر آفرینش بین ­النهرین مهم­ترین ویژگی انکی خدای آب شیرین، هوش و عقل زیاد بوده است و چهره ­ی او دارای گوش ­های بزرگی بود که همه ­ی نام­ها را می­دانست. در پی این پیوستگی، آب – بانوان نیز نمایندگان خِرَد شدند. اردوی سور آناهیتا نمونه­ای از این آب – بانوان است.

نمادشناسی آب در بین‌النهرین

در بین­ النهرین تصور بر این بود که پیش از آفرینش، جهان از جنس آب و اقیانوس بوده است. در بسیاری از نقش برجسته­ های به­ دست آمده از بین­ النهرین حضور الهه ­ی آب و تقدس این مایه­ ی حیات به چشم می­خورد. از آن جمله در کاخ زیمری­لیم در دوران بابل قدیم حضور الهه­ی آب­ها را داریم که ظرف فواری (که آب از آن فوران می­کند) در دست دارد. این ظرف­ها از دوران اکد (اکدیان در 2500 تا 2300 قبل از میلاد در شمال بین ­النهرین و در حوالی بغداد کنونی می­زیستند) به بعد پیوسته در هنر بین­  النهرین ظاهر شده است. کنار هم قرار گرفتن این الهه با ظرف فوار، کلاه تخم مرغی و دامن­های بلند مواج با خطوط عمودی به معنای ارتباط آن­ها با جریان آب­ها است.

در وداها (vedas) نیز آب را، ماتریتاما (matritama) (مادرانه­ترین) دانسته­اند، زیرا در آغاز، همه چیز مانند دریایی بی­نور بود.

در اسطور­ه­ های آفرینش کنعانی آب آفریده­ ی خدایان نبود، بلکه نماد خدایان بود. در تورات، خدا آفریننده ­ی آب­ها است، اما در تورات نیز آب پیش­نیاز آفریده­ ها که مانند اسطوره­ های هندی و بین­ النهرینی بنیاد همه چیز بر آن است.

آب چنان در زندگی مردم جایگاه والایی داشته است که در یونان باستان پیش از ورود اقوام هند و اروپایی، پرستش خدایان آب، رودخانه و دریاچه­ ها رایج بود. آفرودیت گرچه از نظر پاکدامنی مانند آناهیتا نیست، اما زیبایی جسمانی و آفرینش او از آب یادآور آناهیتا است.

نقاشی دیواری غواص در پستوم، شیرجه زدن انسانی عریان در آب را نشان می­دهد. نمادپردازی فرو رفتن در آب، برگرفته از نفس آب است. آب­ تنی حاکی از پالودگی (نماد ثانوی، برگرفته از مفهوم کلی آب یعنی مایعی پاک و پاک ­کننده) و به­طور اساسی، نماد تولدی است دوباره از طریق تأثیر نیروهای متحول کننده (شامل تغییر، ویران­سازی، و بازسازی).   

بی ­دلیل نیست که در باور کهن، تنها راه از بین بردن سحر و جادو، شست ­وشو در آب روان است. آب نماد پاکی است. چه  ­بسا ریشه­ ی غسل تعمید که در برخی از کلیساهای پروتستان انجام می­شود و تمام بدن در آب فرو می­رود بدین معنا باشد که برای دگرگونی زندگی و مسیحی شدن باید از آب، که پاک­ساز است گذر کرد. در اسلام نیز پیش از نماز گزاردن باید وضو گرفت و پاک بود. مردم بیرمانی (میانمار) که ساکنین کشوری در آسیای شرقی هستند، هنگام برپاداری جشن سال نو به همه­ی دوستان خود آب فراوان می­پاشند تا بد اختری­های سال پیش را از آن­ها بزدایند. به ­عنوان نمونه برخی از نمادهای آب در فرهنگ­  های مختلف آورده می­شود:

در اسطوره ­شناسی اینوئیت (ساکن در شمال آمریکا و گرینلند) و سدنا ایزدبانوی دریا و حافظ حیوانات اقیانوس بود. او بر جهان زیرین اینوئیت یا آدلیون حکومت می­کند. سدنا توسط گروه ­های مختلفی از مردم اینوئیت به نام­های گوناگون نامیده می­شود. او به ­وسیله­ ی صیادان در دریا پرستش می­شد و با امید به نیک­ خواهی او مبنی بر این­که سدنا غذای صیادان را تأمین خواهد کرد به او اعتماد و توکل می­کردند.

نان، از کهن ­ترین خدایان مصری است. نام نان به­ معنای آب است. او نمایانگر آب اولیه­ ی آشفته­ای است که از آن خلقت آغاز شد. کیفیات او تاریکی بی­کرانگی و ناآرامی است.

رودخانه­ های کتاب مقدس در بهشت در چهار جهت اصلی از ریشه­ های درخت حیات خارج شده و جریان می­یابند. آب آن­ها نمایانگر زندگی و پرورش­ دهندگی است.

گنگا نشانگر تقدس آب رودخانه­ی گنگ، ایزدبانوی هندی گنگاست که روی یک ماکارا می­نشیند که ترکیبی از ماهی تمساح است و دلالت بر باروری حکمت سرزمین و دریا است.

نام رومی برای خدای یونانی پوزئیدون است. نپتون خدای دریا بود و به­ صورت مرد ریش­داری تصویر می­شد که نیزه­ی سه­  شاخه­ ای در دست داشت و بر صدفی می­نشست که با دلفین ­ها همراه است.

دو الهه از درجات پایین­ تر در دو سوی خدا و به هر دست ظرف فواری را گرفته اند که از هر یک از آن­ها سه رشته آب فوران کرده است و به سمت پایین جریان دارد. ظرف فوار از دوران اَکَد به بعد در هنر بین­ النهرین ظاهر شده است.

مجسمه الهه ­­ی آب­ها با یک ظرف فوار در دو دست است. این مجسمه از کاخ زیمری­لیم در دوران بابل قدیم (1881 – 1894 ق.م) از بین­ النهرین به­ دست آمده است.

در این مهر که از دوران اَکَد به­ جای مانده است خدای نهرهای آب ناظر بر جنگ­ها و درگیری­ ها را مشاهده می­کنیم. وی در این مقام همیشه جلوس می­کند و گاهی در جایگاه نمادی خود در چارچوبی از جریان آب­ها قرار می­گیرد. دو خدای دیگر بیرون از چارچوب خدای خورشید هستند با نمادی از شعله ­های آتش بر شانه.

منابع

Miranda Bruce­-Mitfo، دایره­ المعارف مصور نمادها و نشانه­ ها، ترجمه­ ی معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، چاپ ستاره­ ی سبز، تهران، 1394

تیتوس بورکهارت، هنر مقدس، ترجمه­ی جلال ستاری، انتشارات سروش، 1369

فرهاد فرشی، آناهیتا در باورهای ایران باستان، انتشارات حروفیه، 1382

میشل مالرب، انسان و ادیان، ترجمه ­ی مهران توکلی، نشر نی، چاپ پنجم، تهران 1387

خوان ادواردو سرلو، فرهنگ نمادها، ترجمه­ ی مهرانگیز اوحدی، انتشارات دستان، 1392

ت.ا.کنر، نمادها و نشانه­ ها جستاری در معنای پنهان نمادها، ترجمه­ ی کیارنگ علایی، انتشارات کتاب پرگار، 1395

رحیم عفیفی، اساطیر و فرهنگ ایرانی، انتشارات توس، 1383

هارت، فردریک؛ سی و دو هزار سال تاریخ هنر، ویراستار هرمز ریاحی، نشر پیکان، تهران 1382

مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن بین­ النهرین، جلد سوم، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1393

گردآورنده

شبنم شلویری