آب پیوسته تغییر شکل میدهد و دگرگون میشود. آب به صورت نمادین، مؤنث است و با ماه ارتباط دارد و ماه هم معمولاً مظهر نیروی مؤنث است و به عنوان ایزدبانوی مادر شناخته میشود.
همچنین با حاصل خیزی و رویش گیاهان و درختان در ارتباط است. با ماه میتوان مراحل مرگ و تولد را در آسمان مشاهده کرد. همچنین آب نیز یک نماد باستانی برای زهدان و باروری به شمار میرود و به مفهوم حاصل خیزی است. شاید این باورها بتواند ارتباطی بین مفهوم زن، ماه و آب را بیان کند. آب به عنوان حیات و زندگی با باروری در ارتباط است. آب ممکن است به صورت برف، باران یا سیلی خروشنده و یا دریاچه ای آرام ظاهر شود. همچنین میتواند به صورت جاری، راکد، پر تلاطم و عمیق دیده و یا به صورت دریا، رودخانه، موج و دریاچه نمودار شود که هر یک میتواند معنا و مفهوم خاصی داشته باشد؛ نمادپردازی رودخانه مبتنی بر آب جاری پیرامون ما و بازتاب دهنده ی قدرت آفرینش در طبیعت و زمان است. دریا از نظر نمادین مادر است و عمق دریا نمایانگر رحم زمین.
دریا همچنین بیانگر ذهن ناخودآگاه است. به صورت سنتی دریاچه صلح و تأمل را نشان میدهد و به دلیل بازتاب از سطح آن، پیوند زیادی با نمادپردازی آینه دارد. در هندوئیسم و بودیسم دریاچه ها به معابد متصل میشوند که نشان دهنده ی آفرینش و گذر به دنیای بعدی است و میتواند مفهومی روحانی داشته باشد.
نمادشناسی آب در چین
مردم چین، آب را جایگاه ویژه ی اژده ها میدانستند؛ زیرا تمامی زندگی از آب پدید آمده است. لائوتسه میگوید: “آب، هرگز نمی آساید، نه روز و نه شب. هنگامی که در بالا جریان دارد، باران و شبنم را پدید میآورد. هنگامی که در پایین جریان دارد، سبب پیدایش جوی ها و رودخانه ها میشود. آب، نیکوکاری بسیار برجسته است. اگر سدی در برابر آن برپا کنند، میایستد، اگر راه برای او باز باشد، در امتداد آن جریان مییابد. از اینرو گفته اند که آب ستیز نمیکند.
با وجود این در نابود کردن آنچه نیرومند و سخت است همتا ندارد. آب نماد زندگی طبیعی است، نه زندگی ماوراءالطبیعه. برای چینی ها، منظره ی کوهستان و آب بسیار پر معنا است. کوهستان نشان فاعل و نرینه ی yang و آب به مفهوم اصل مادینگی و فعل پذیر yin است . این مفاهیم که کامل کننده ی یکدیگرند را میتوان در طبیعت آبشار مشاهده کرد؛ آب و کوه در کنار هم. روح با مشاهده پی در پی صخره و آبشار ناگهان به یکی شدن پی میبرد: یعنی در آب که دم به دم نو میشود، با سکون صخره (که آب شکل آن را بهخود میگیرد) تغییرناپذیری و اصل پویایی را میتوان یکجا دید و با این مشاهدات روح اوج میگیرد و در لحظه ای ذات مطلق را مشاهده میکند که در عین فعالیت ناب و آرایش بی نهایت است.
نمادشناسی آب در ایران
در میان ایرانیان باستان، عناصر مفید و سودمند را که به نحوی در زندگی مؤثر بوده، مقدس دانسته و ایزدی را نگاهبان آن می دانستند. آب یکی از عناصر سودمندی است که مورد ستایش قرار گرفته و در سراسر کتاب اوستا با تقدیس از آن سخن رفته است. واژه ی آب در اوستا بهصورت «آپی» و در پهلوی «آپ» گفته میشود. در اساطیر ایرانی آب دومین آفریده ی جهان مادی است. مورخین یونانی درباره ی احترامی که ایرانیان به آب میگذاشتند مطالبی نقل کرده اند؛ از جمله هرودوت مینویسد: ایرانیان آب را گرامی میدارند و برای آن مانند سایر عناصر مفید، از قبیل آتش، باد و… هدیه و نیاز میآورند. هم او میگوید که: ایرانیان در رود ادرار نمیکنند، در آب تف نمی اندازند و دست در آن نمی شویند و به کثافات آن را نمی آلایند.
آبان نام یکی از ایزدان آب است. یَشت پنجم کتاب یشتها که بهنام آبانیَشت نامیده میشود، در ستایش و بزرگداشت ایزد آب است. آنچنان که می نویسند: این یشت یکی از دلکش ترین قطعاتی است که از دوران باستان بهجا مانده. در گاهشماری ایرانیان باستان روز دهم هر ماه و ماه هشتم هر سال خورشیدی به نام ایزد آبان است.
نمادشناسی آب در هندوستان
در هندوستان به طور کل، عنصر آب را نگاه دارنده ی زندگی میدانند که در سراسر طبیعت به شکل باران، شیرهی گیاهی، شیر و خون جریان دارد. آبها نامحدود و بیمرگ، آغاز و پایان تمامی پدیده های روی زمین هستند. در فرهنگهای باستان، میان آبهای روی زمین و زیر آن تمایزی قائل میشدند. آبهای رویی برابر با نیروهای بالقوه و آبهای زیرین برابر با آنچه واقعی و هماکنون موجود است. در معنای کلی، مفهوم آب، البته به معنای تمام مایعات است. مردم بابِل، آب را جایگاه خِرَد مینامیدند.
اوآنه (oannes)، موجود اسطورهای که پدیدآورنده ی فرهنگ بشریت بوده به شکل نیمه انسان و نیمه ماهی ترسیم شده است. در اساطیر آفرینش بین النهرین مهمترین ویژگی انکی خدای آب شیرین، هوش و عقل زیاد بوده است و چهره ی او دارای گوش های بزرگی بود که همه ی نامها را میدانست. در پی این پیوستگی، آب – بانوان نیز نمایندگان خِرَد شدند. اردوی سور آناهیتا نمونهای از این آب – بانوان است.
نمادشناسی آب در بینالنهرین
در بین النهرین تصور بر این بود که پیش از آفرینش، جهان از جنس آب و اقیانوس بوده است. در بسیاری از نقش برجسته های به دست آمده از بین النهرین حضور الهه ی آب و تقدس این مایه ی حیات به چشم میخورد. از آن جمله در کاخ زیمریلیم در دوران بابل قدیم حضور الههی آبها را داریم که ظرف فواری (که آب از آن فوران میکند) در دست دارد. این ظرفها از دوران اکد (اکدیان در 2500 تا 2300 قبل از میلاد در شمال بین النهرین و در حوالی بغداد کنونی میزیستند) به بعد پیوسته در هنر بین النهرین ظاهر شده است. کنار هم قرار گرفتن این الهه با ظرف فوار، کلاه تخم مرغی و دامنهای بلند مواج با خطوط عمودی به معنای ارتباط آنها با جریان آبها است.
در وداها (vedas) نیز آب را، ماتریتاما (matritama) (مادرانهترین) دانستهاند، زیرا در آغاز، همه چیز مانند دریایی بینور بود.
در اسطوره های آفرینش کنعانی آب آفریده ی خدایان نبود، بلکه نماد خدایان بود. در تورات، خدا آفریننده ی آبها است، اما در تورات نیز آب پیشنیاز آفریده ها که مانند اسطوره های هندی و بین النهرینی بنیاد همه چیز بر آن است.
آب چنان در زندگی مردم جایگاه والایی داشته است که در یونان باستان پیش از ورود اقوام هند و اروپایی، پرستش خدایان آب، رودخانه و دریاچه ها رایج بود. آفرودیت گرچه از نظر پاکدامنی مانند آناهیتا نیست، اما زیبایی جسمانی و آفرینش او از آب یادآور آناهیتا است.
نقاشی دیواری غواص در پستوم، شیرجه زدن انسانی عریان در آب را نشان میدهد. نمادپردازی فرو رفتن در آب، برگرفته از نفس آب است. آب تنی حاکی از پالودگی (نماد ثانوی، برگرفته از مفهوم کلی آب یعنی مایعی پاک و پاک کننده) و بهطور اساسی، نماد تولدی است دوباره از طریق تأثیر نیروهای متحول کننده (شامل تغییر، ویرانسازی، و بازسازی).

بی دلیل نیست که در باور کهن، تنها راه از بین بردن سحر و جادو، شست وشو در آب روان است. آب نماد پاکی است. چه بسا ریشه ی غسل تعمید که در برخی از کلیساهای پروتستان انجام میشود و تمام بدن در آب فرو میرود بدین معنا باشد که برای دگرگونی زندگی و مسیحی شدن باید از آب، که پاکساز است گذر کرد. در اسلام نیز پیش از نماز گزاردن باید وضو گرفت و پاک بود. مردم بیرمانی (میانمار) که ساکنین کشوری در آسیای شرقی هستند، هنگام برپاداری جشن سال نو به همهی دوستان خود آب فراوان میپاشند تا بد اختریهای سال پیش را از آنها بزدایند. به عنوان نمونه برخی از نمادهای آب در فرهنگ های مختلف آورده میشود:
در اسطوره شناسی اینوئیت (ساکن در شمال آمریکا و گرینلند) و سدنا ایزدبانوی دریا و حافظ حیوانات اقیانوس بود. او بر جهان زیرین اینوئیت یا آدلیون حکومت میکند. سدنا توسط گروه های مختلفی از مردم اینوئیت به نامهای گوناگون نامیده میشود. او به وسیله ی صیادان در دریا پرستش میشد و با امید به نیک خواهی او مبنی بر اینکه سدنا غذای صیادان را تأمین خواهد کرد به او اعتماد و توکل میکردند.
نان، از کهن ترین خدایان مصری است. نام نان به معنای آب است. او نمایانگر آب اولیه ی آشفتهای است که از آن خلقت آغاز شد. کیفیات او تاریکی بیکرانگی و ناآرامی است.

رودخانه های کتاب مقدس در بهشت در چهار جهت اصلی از ریشه های درخت حیات خارج شده و جریان مییابند. آب آنها نمایانگر زندگی و پرورش دهندگی است.

گنگا نشانگر تقدس آب رودخانهی گنگ، ایزدبانوی هندی گنگاست که روی یک ماکارا مینشیند که ترکیبی از ماهی تمساح است و دلالت بر باروری حکمت سرزمین و دریا است.

نام رومی برای خدای یونانی پوزئیدون است. نپتون خدای دریا بود و به صورت مرد ریشداری تصویر میشد که نیزهی سه شاخه ای در دست داشت و بر صدفی مینشست که با دلفین ها همراه است.
دو الهه از درجات پایین تر در دو سوی خدا و به هر دست ظرف فواری را گرفته اند که از هر یک از آنها سه رشته آب فوران کرده است و به سمت پایین جریان دارد. ظرف فوار از دوران اَکَد به بعد در هنر بین النهرین ظاهر شده است.
مجسمه الهه ی آبها با یک ظرف فوار در دو دست است. این مجسمه از کاخ زیمریلیم در دوران بابل قدیم (1881 – 1894 ق.م) از بین النهرین به دست آمده است.
در این مهر که از دوران اَکَد به جای مانده است خدای نهرهای آب ناظر بر جنگها و درگیری ها را مشاهده میکنیم. وی در این مقام همیشه جلوس میکند و گاهی در جایگاه نمادی خود در چارچوبی از جریان آبها قرار میگیرد. دو خدای دیگر بیرون از چارچوب خدای خورشید هستند با نمادی از شعله های آتش بر شانه.
منابع
Miranda Bruce-Mitfo، دایره المعارف مصور نمادها و نشانه ها، ترجمه ی معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، چاپ ستاره ی سبز، تهران، 1394
تیتوس بورکهارت، هنر مقدس، ترجمهی جلال ستاری، انتشارات سروش، 1369
فرهاد فرشی، آناهیتا در باورهای ایران باستان، انتشارات حروفیه، 1382
میشل مالرب، انسان و ادیان، ترجمه ی مهران توکلی، نشر نی، چاپ پنجم، تهران 1387
خوان ادواردو سرلو، فرهنگ نمادها، ترجمه ی مهرانگیز اوحدی، انتشارات دستان، 1392
ت.ا.کنر، نمادها و نشانه ها جستاری در معنای پنهان نمادها، ترجمه ی کیارنگ علایی، انتشارات کتاب پرگار، 1395
رحیم عفیفی، اساطیر و فرهنگ ایرانی، انتشارات توس، 1383
هارت، فردریک؛ سی و دو هزار سال تاریخ هنر، ویراستار هرمز ریاحی، نشر پیکان، تهران 1382
مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن بین النهرین، جلد سوم، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1393
گردآورنده
شبنم شلویری