[vc_row][vc_column][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/6″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”2/3″][ultimate_spacer height=”50″][vc_column_text]
معماری اورارتو
در طول سده ی 9 پیش از میلاد در فلات مرتفع ارمنستان از چندین قوم به تدریج رشد یافته ی غیر متحد، امپراتوری مقتدر اورارتو به وجود آمد. این امپراتوری در اوج قدرتش از شرق ترکیه تا شمال غرب ایران و از شمال ارمنستان تا شمال شرق عراق بسط مییافت.
به طور دقیقتر، موقعیت جغرافیایی اورارتو را میتوان در مناطقی مشخص کرد که آثاری مبنی بر اسکان و نیز سنگ نوشته های شاهی از این دوره در آنها پیدا شده است. این مناطق از شمال به داشکپرو در کناره ی دریاچه ی چیلدیر و لچشن (نچشن)، از جنوب غربی به ایزولی (ایزونی)، از جنوب شرقی به کلشین و داشتپه، از شرق به رازلیق و نشتبان و از غرب به آلتینتپه محدود میگردد. در این مناطق که تا پیش از این به صورت ملوکالطوایفی اداره میشدند، از اواسط سده ی 9 پیش از میلاد قبایل ساکن در آنها برای حفظ خود در برابر حمله های مداوم آشوریها متحد شدند و دولت اورارتو را تشکیل دادند. بهنظر میرسد کشور اورارتوها شدیداً متمرکز و نظامی رهبری شده باشد و این امر بیشتر از هر چیز آثارش در معماری مشهود است.
در معماری اورارتویی با بناهای دفاعی چون قلاع، سازههای نظامی و استحکامات دفاعی و نیز سازههای درون شهری و برون شهری چون تأسیسات آبرسانی و راهسازی و هم چنین آثار صخرهای به ویژه در حوزه ی مذهب روبه رو هستیم. در این میان بیشترین آثار معماری تاکنون شناخته شده ی اورارتویی، حصار استحکامات بوده است. آنها به روشنی نشان میدهند که مرکز ثقل ماهیت معماری اورارتویی در تأسیسات استحکامات نظامی است.
معماری دفاعی
تاریخ معماری دفاعی اورارتو حکایتی پربار از کوششها و پیروزیهای مردم این منطقه بر محیط و اقوام پیرامون خود در طول 3 سده تمدن است. جنگهای پایان ناپذیر و افکار کشورگشایانه ی پادشاهان اورارتو باعث توسعه ی این معماری و وجود تغییرناپذیر آن در چشمانداز این دوره گردید.
در مطالعهی معماری اورارتو سه عامل مهم را باید مد نظر داشت:
– توپوگرافی
– تغییرات مختلف مرزها در طول 3 سده تمدن
– حق تقدم دولت در مورد اجرای سیاست نظامی و اقتصادی
معماران اورارتویی خیلی زود توانستند از امکانات زمین و توپوگرافی تپه استفاده کرده، قلاعی با اشکال گوناگون ایجاد کنند، چرا که روشهای ساخت قلاع توسط اورارتوها بر حسب الزامات سوقالجیشی، عملکرد قلاع و توپوگرافی محل بهکار گرفته میشده است. قلعه های سده ی 9 پیش از میلاد چهار گوشه بوده و حتی زمانی که توپوگرافی تپه اجازه نمیداد، معماران اورارتویی با ساختن صفههایی، دیوارها را تا آنجا که ممکن بوده به طور مستقیم بنا کردهاند که نمونهای از آن در قیزقلعه نزدیک خوی مشاهده میشود. از قرن 8 پیش از میلاد، توپوگرافی تپه، عنصر بسیار مهمی در شکلگیری قلعهها بوده است و به وجود آمدن قلاع مدور (حسنلو، گردسرا) (شکل1)، مثلثی شکل (آرینبرد، یوخاریداغ) (شکل2) و یا قلاع مستطیلی (اوزوبتپه و قلعه آشاغیکرول) (شکل3) را باعث شده است.
معماری اورارتویی به ویژه معماری حصار استحکامات، ناگزیر بوده از شرایط آب و هوایی سخت با ریزش باران و برف شدید در زمستان و نیز از مشکلاتی که بناها بهویژه هنگام ساخت بر روی یک زیربنای کوهستانی با آنها مواجه هستند تبعیت کند. این دو مسئله از طریق نوع زیرسازی دیوارها، تأسیسات بناها در پستی و بلندی زمین و همچنین از طریق پیسازی سنگی برای برپا کردن دیوارهای خشتی، حل شده است؛ البته تکنیک زیربنای هموار با سطح صاف برای برپا کردن بناها با تراش صخره را قبلاً هیتیها آغاز کرده بودند، اما اورارتوها آن را به کمال رساندند. بر این اساس یک بنای اورارتویی اگر که روی صخرهای تقریباً افقی قرار نگرفته باشد همواره روی صخرهای پلهپله بنا شده است.
دیوارهای دفاعی که جزء خصوصیات مشهود قلاع هستند، به طور عمومی از یک شالوده، کرسی سنگی و قسمت فوقانی ساخته و از خشت خام تشکیل شده است. قسمت خشتی را به ندرت میتوان سالم یافت، زیرا این ماده ی ساختمانی بسیار آسیب پذیر بوده و به دشواری تغییرات جوی و حملات دشمن را تحمل میکند. وجود این قسمت به استناد حفاریهای مختلف از جمله حفاریهای بسطام، عقربتپه، چاوشتپه، آیانیس و… ثابت شده است. دو روش ساخت شالوده در تمام عمر این معماری مشاهده میشود:
در روش اول تخته سنگهای دامنه ی کوهستان را به صورت پلهای بریده، اولین ردیف های سنگ را برای استقرار کرسی دیوارها در آنجا میدادند. ارتفاع پله ها متغیر و اندازه ی آنها در سطوح افقی متفاوت است. در بسطام، چاوش تپه و قلعهی وان نمونه هایی از این روش ساختمانی را به وضوح میتوان مشاهده کرد.
در روش دوم قسمت بالای تپه را به صورت مسطح در میآوردند و یا اگر حالت طبیعی تپه اجازه میداد دیوارها مستقیماً روی آن قرار داده میشد که آشاغیانزاف و الهوردیکند نمونه هایی از این روش ساخت به شمار میروند.
کرسی سنگی دیوار عنصری است که باعث حفظ قسمتهای فوقانی دیوار شده و آن را از تخریب توسط آبهای جاری در پای دیوار مصون نگه میدارد. این قسمت از دیوارها عمدتاً از دو جدارهی خارجی و داخلی مرکب از سنگهای بزرگ به وجود آمده که بین آنها را سنگهای خردتری پر میکند و نحوهی سنگچینی این جدارهها متفاوت است. در واقع، برای استحکام بیشتر زیرسازی درزهای میان سنگها را با سنگهای کوچک و ریز و لاشهسنگ پر کردهاند. سطح بالای زیرسازی نیز مجدداً با سنگهای کوچک و ریز، تسطیح و تراز و سپس روی آن یک لایه آهک پاشیده شده است تا از رطوبت برخاسته از زیرسازی سنگی و نفوذش در دیوار خشتی برپا شده در روی آن کاسته و یا جلوگیری کند.
همچنین در فواصل مشخص کانالهای آبی در صخره حجاری شدهاند که از زیر دیوارها میگذشتند. این سیستم کفسازی و هدایت آب باعث میشده است که دیوار بناهای اورارتویی در مقابل شرایط سخت آب و هوای کوهستانی نسبتاً غیر قابل نفوذ باقی بمانند.
تونل های صخره ای
تونلهای پلکانی صخرهای در چند نمونه از قلعه های اورارتویی قابل مشاهده است که غالباً با استفاده از شکافهای طبیعی صخره ها در پیچ وخم هایی به پایین هدایت شدهاند. بیشتر تونلهای شناخته شده به چشمه ها یا کنار رودخانه ها منتهی میشدند و بدین ترتیب محفوظ از دید دشمن تأمین آب قلعه را به عهده داشتند.
تاسیسات آبرسانی
با شکل گیری دولت اورارتو تغییرات بسیار چشمگیری در نحوه ی مدیریت منابع آب پدید آمد و سازههای متعدد آبیاری با اصول علمی و فنی بسیار پیشرفته جهت تأمین آب مصارف آشامیدنی و کشاورزی احداث شد که باید دلیل عمدهی این پیشرفت را در ویژگیهای جغرافیایی طبیعی و عوامل انسانی دانست که حاکمان دولت اورارتو را به سمت احداث تأسیسات آب رسانی از قبیل سد، دریاچه ی مصنوعی، آب انبار و کانال سوق داده و به مرور زمان شیوه ی احداث آنها روند تکاملی را طی کرده تا جایی که یافته های باستان شناسی در ارتباط با سازه های آبی اورارتویی سبب شد که از این دولت به عنوان (بزرگترین تمدن هیدرولیکی دنیای باستان) یاد شود.
همزمان با تشکیل نظام سیاسی اورارتوها چندین عامل در کنار هم سبب ایجاد تحول در زمینه ی سیستم آبیاری شد. این تحول اقتصاد دامداری منطقه را که سالیان طولانی رونق داشت به اقتصاد کشاورزی تبدیل کرد. عواملی که منجر به موفقیت در این دگرگونی شیوه ی معیشتی شد به طور کلی شامل:
الف) عوامل رشد صنعت آبیاری اورارتو
– وجود دشت های حاصلخیز و منابع فراوان آب کوهستان
– توسعه و رشد استخراج فلزات و افزایش ثروت
– افزایش سریع جمعیت
– تبلیغات سیاسی شاهان اورارتو
ب) تکنیک ها و فنون معماری در احداث سازههای آبی
– سدها و دریاچه های مصنوعی مرتبط با هم
– شکل دیواره ی سدها و دریاچه های مصنوعی
– طول دیواره ی سدها و دریاچه های مصنوعی سدهایی با دو دیواره
– سدهایی با هسته ی خاکی
– انتخاب مناسبترین مکان جهت احداث تأسیسات آبیاری
– انتخاب مکان دریچه ی آب و شکل آن
– شیوه ی احداث آبانبار
– شیوه ی احداث کانالها
راه سازی
در بخشهای بررسی شدهی قلمروی اورارتوها بهویژه اطراف دریاچهی وان، اطراف ایروان و پیرامون دریاچهی اورمیه شبکهای از راه های نظامی امن مشخص شده است که این راهها تمام بخشهای سرزمین را با هم و با توشپا مرتبط می ساخته. راههای مذکور عموماً مسیر رودخانه ها را دنبال میکرده اند و محوطه های مسکونی منفرد را با هم ارتباط می داده است. در دورهی اورارتوها در این محوطه های مسکونی کشت و زرع میشده است و هنوز هم کانالهای آبیاری مورد استفادهی اورارتوها یا دست کم بقایای مشهود آنها در اراضی، گواه بر این امر هستند.
معماری مذهبی
اورارتوها کتیبه های صخرهای، دروازههای خدایان، تاقچه ها، مقابر و آرامگاههای سلطنتی را در صخرهها ایجاد میکردند و پایتخت آنها در وان به وضوح از این علاقه ی اورارتوها حکایت دارد. در میان آنها، مقابر صخرها، اطلاعات ارزشمندی از معماری، مذهب، فرهنگ و روش تدفین اورارتوها در اختیار میگذارند.
آرامگاهها و قبوری که تاکنون یافت شدهاند متعلق به شاهان، افراد خاندان سلطنتی و مردم عادی هستند. اورارتوها برای تدفین عمدتاً روشهای زیر را داشتند:
– آرامگاههای سلطنتی و صخرهای دستکند
– اتاقهای زیرزمینی
– قبور سنگی
– تدفین ساده در خاک
مقابر صخرهای یا گوردخمه ها از نوع تکواحدی، تکواحدی پیوسته و چند واحدی هستند و متعلق به طبقه ی مرفه و احتمالاً خاندان سلطنتی بودهاند.
ورودی دخمه ها به تالار یا اتاق اصلی منتهی میشد و از تالار اصلی، اتاقهای دیگری منشعب میشدند که تعداد آنها بیش از 7 نمیشد. بعضی از آرامگاهها دارای تاقچه ها و نیمکتهای دستکند در دیوارهای داخلی هستند. تاقچه ها مستطیلشکل هستند و یا رأس قوس دارند.
به طور نمونه، آرامگاه آرگیشتی اول با بلندترین کتیبه ی اورارتویی که تعلق آرامگاه را به وی نشان میدهد، 34 تاقچه ی دستکند برای خاکستر و هدایا دارد.
برخی آرامگاهها دارای چالهای در میان بودند و این حدس زده میشود که بقایای تدفینهای پیشین را به آن چاله ها انتقال میدادند تا تدفینهای جدیدی را انجام دهند. آرامگاهها معمولاً در دژها یا نزدیکی آنها ساخته میشدند که حفاظتشان امکانپذیر باشد.
این مقابر، ساده و معمولاً بدون تزئینات بودند که به نظر پژوهشگران شاید اشاره به سکوت و آرامش پس از مرگ دارد.
از دیگر بناهای مهم اورارتویی، بنای معبد است. بهطور کلی، معابد مربع شکل و دارای زوایای مشخص و یک اتاق اصلی هستند. معابد دارای باروهای مستحکمی بودند که در قسمت پایین از سنگهای مربع شکل و ظریف و صاف و در قسمت بالا از آجر استفاده شده است.
تا آنجا که تاکنون مشخص شده است بناهای اوارتویی فاقد فضاهایی با سقف برجسته بودهاند. سقفها همانطور که در دخمههای صخرهای اورارتویی دیده میشود، مسطح هستند. با این وصف اورارتوها با قوس آشنایی داشتهاند و از آن در دروازهها و به شکل هلال در تاقنماهای دخمه ها و نیز کتیبه های صخرهای استفاده کرده اند.
برآیند
پادشاهی قدرتمند اورارتو در میانه ی سده ی 9 پیش از میلاد تا سده ی 6 پیش از میلاد، حد فاصل سه دریاچه ی وان، سوان و اورمیه به مرکزیت توشپا به مدت 3 سده نقش آفرینی کرد و میراث ماندگاری از خود به جای گذاشت که اکنون آثارش درون مرزهای سیاسی کشورهای ارمنستان، ایران و ترکیه جای گرفته است.
در نیمه ی دوم سده ی 9 پیش از میلاد، اولین دژهای اورارتویی در نواحی پیرامونی دریاچه ی اورمیه احداث شدند. در این دژها سبک معماری جدیدی مشاهده میشود که میتوان از ویژگیهای معماری اورارتو دانست. تمامی بناها شالودههای سنگی منظمی دارند و دیوارهایی از خشت خام روی آنها احداث شده است.
احداث دژ در دورهی اورارتو پدیده ی جدیدی نبود، اما موضوعی که تازگی داشت آن بود که هر ناحیه را یک یا دو دژ مرکزی اداره می کرد.
تأسیسات آبرسانی، ساخت تونلهای صخرهای و راه سازی از دیگر ویژگیهای حائز اهمیت معماری اورارتویی است. احداث مقبره های سنگی برای طبقه ی اشراف نیز، که برخی از آنها داخل باروی دژ قرار داشتند، پدیدهای تازه بود.
وجود تمامی این دژها، احداث تونلهای صخرهای برای تأمین آب ساکنین بهدور از دید دشمن، ساخت آرامگاههای شاهان در داخل و یا نزدیک قلاع برای حفاظت از آنها نشان میدهد که در این دوره منازعات نظامی شدیدی جریان داشته است.
گردآورنده: شیرین قدیری
منابع
خطیب شهیدی، حمید؛ تمدن اورارتوها در آذربایجان ایران
هژبری نوبری، علیرضا؛ نگاهی جدید به معماری دفاعی اورارتو، مدرس، شمارهی 4، 1378
علیزاده، حسین و هژبری نوبری، علیرضا؛ نظام آبیاری اورارتو، پیام باستانشناس، سال سوم، شمارهی پنج 1385
مریم دارا؛ الگوهای مقابر صخرهای دستکند اورارتویی در ایران، جشننامهی دکتر فیروز باقرزاده، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، انتشارات آریارمنا و گروه پژوهشی باستانکاوی تیسافرن، تهران 1398
کلایس، ولفرام؛ معماری اورارتویی، ترجمه ی فرامرز نجد سمیعی[/vc_column_text][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/6″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][ultimate_spacer height=”50″][/vc_column][/vc_row]