[vc_row][vc_column][vc_row_inner][vc_column_inner width=”1/6″][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”2/3″][ultimate_spacer height=”50″][vc_column_text]

معماری اورارتو

در طول سده­ ی 9 پیش از میلاد در فلات مرتفع ارمنستان از چندین قوم به ­تدریج رشد یافته­ ی غیر متحد، امپراتوری مقتدر اورارتو به ­وجود آمد. این امپراتوری در اوج قدرتش از شرق ترکیه تا شمال غرب ایران و از شمال ارمنستان تا شمال شرق عراق بسط می­یافت.

به ­طور دقیق­تر، موقعیت جغرافیایی اورارتو را می­توان در مناطقی مشخص کرد که آثاری مبنی بر اسکان و نیز سنگ­ نوشته­ های شاهی از این دوره در آن­ها پیدا شده است. این مناطق از شمال به داش­کپرو در کناره­ ی دریاچه­ ی چیلدیر و لچشن (نچشن)، از جنوب غربی به ایزولی (ایزونی)، از جنوب شرقی به کلشین و داش­تپه، از شرق به رازلیق و نشتبان و از غرب به آلتین­تپه محدود می­گردد. در این مناطق که تا پیش از این به­ صورت ملوک­الطوایفی اداره می­شدند، از اواسط سده ­ی 9 پیش از میلاد قبایل ساکن در آن­ها برای حفظ خود در برابر حمله های مداوم آشوری­ها متحد شدند و دولت اورارتو را تشکیل دادند. به­نظر می­رسد کشور اورارتوها شدیداً متمرکز و نظامی رهبری شده باشد و این امر بیشتر از هر چیز آثارش در معماری مشهود است.

در معماری اورارتویی با بناهای دفاعی چون قلاع، سازه­های نظامی و استحکامات دفاعی و نیز سازه­های درون شهری و برون­ شهری چون تأسیسات آبرسانی و راه­سازی و هم­ چنین آثار صخره­ای به­ ویژه در حوزه­ ی مذهب روبه ­رو هستیم. در این میان بیشترین آثار معماری تاکنون شناخته شده­ ی اورارتویی، حصار استحکامات بوده است. آن­ها به­ روشنی نشان می­دهند که مرکز ثقل ماهیت معماری اورارتویی در تأسیسات استحکامات نظامی است.

معماری دفاعی 

تاریخ معماری دفاعی اورارتو حکایتی پربار از کوشش­ها و پیروزی­های مردم این منطقه بر محیط و اقوام پیرامون خود در طول 3 سده تمدن است. جنگ­های پایان ­ناپذیر و افکار کشورگشایانه­ ی پادشاهان اورارتو باعث توسعه­ ی این معماری و وجود تغییرناپذیر آن در چشم­انداز این دوره گردید.

در مطالعه­ی معماری اورارتو سه عامل مهم را باید مد نظر داشت:

– توپوگرافی

– تغییرات مختلف مرزها در طول 3 سده تمدن

– حق تقدم دولت در مورد اجرای سیاست نظامی و اقتصادی

معماران اورارتویی خیلی زود توانستند از امکانات زمین و توپوگرافی تپه استفاده کرده، قلاعی با اشکال گوناگون ایجاد کنند، چرا که روش­های ساخت قلاع توسط اورارتوها بر حسب الزامات سوق­الجیشی، عملکرد قلاع و توپوگرافی محل به­کار گرفته می­شده است. قلعه ­های سده­ ی 9 پیش از میلاد چهار گوشه بوده و حتی زمانی که توپوگرافی تپه اجازه نمی­داد، معماران اورارتویی با ساختن صفه­هایی، دیوارها را تا آن­جا که ممکن بوده  به طور مستقیم بنا کرده­اند که نمونه­ای از آن در قیزقلعه نزدیک خوی مشاهده می­شود. از قرن 8 پیش از میلاد، توپوگرافی تپه، عنصر بسیار مهمی در شکل­گیری قلعه­ها بوده است و به­ وجود آمدن قلاع مدور (حسنلو، گردسرا) (شکل1)، مثلثی­  شکل (آرین­برد، یوخاری­داغ) (شکل2) و یا قلاع مستطیلی (اوزوب­تپه و قلعه آشاغی­کرول) (شکل3) را باعث شده است.

 

معماری اورارتویی به­ ویژه معماری حصار استحکامات، ناگزیر بوده از شرایط آب و هوایی سخت با ریزش باران و برف شدید در زمستان و نیز از مشکلاتی که بناها به­ویژه هنگام ساخت بر روی یک زیربنای کوهستانی با آن­ها مواجه هستند تبعیت کند. این دو مسئله از طریق نوع زیرسازی دیوارها، تأسیسات بناها در پستی و بلندی زمین و هم­چنین از طریق پی­سازی سنگی برای برپا کردن دیوارهای خشتی، حل شده است؛ البته تکنیک زیربنای هموار با سطح صاف برای برپا کردن بناها با تراش صخره را قبلاً هیتی­ها آغاز کرده بودند، اما اورارتوها آن را به کمال رساندند. بر این اساس یک بنای اورارتویی اگر که روی صخره­ای تقریباً افقی قرار نگرفته باشد همواره روی صخره­ای پله­پله بنا شده است.

دیوارهای دفاعی که جزء خصوصیات مشهود قلاع هستند، به­ طور عمومی از یک شالوده، کرسی سنگی و قسمت فوقانی ساخته و از خشت خام تشکیل شده است. قسمت خشتی را به ­ندرت می­توان سالم یافت، زیرا این ماده ­ی ساختمانی بسیار آسیب ­پذیر بوده و به دشواری تغییرات جوی و حملات دشمن را تحمل می­کند. وجود این قسمت به استناد حفاری­های مختلف از جمله حفاری­های بسطام، عقرب­تپه، چاوش­تپه، آیانیس و… ثابت شده است. دو روش ساخت شالوده در تمام عمر این معماری مشاهده می­شود:

در روش اول تخته­ سنگ­های دامنه­ ی کوهستان را به ­صورت پله­ای بریده، اولین ردیف ­های سنگ را برای استقرار کرسی دیوارها در آنجا می­دادند. ارتفاع پله­ ها متغیر و اندازه ­ی آن­ها در سطوح افقی متفاوت است. در بسطام، چاوش ­تپه و قلعه­ی وان نمونه ­هایی از این روش ساختمانی را به ­وضوح می­توان مشاهده کرد.

در روش دوم قسمت بالای تپه را به­ صورت مسطح در می­آوردند و یا اگر حالت طبیعی تپه اجازه می­داد دیوارها مستقیماً روی آن قرار داده می­شد که آشاغی­انزاف و اله­وردی­کند نمونه­ هایی از این روش ساخت به­ شمار می­روند.

کرسی سنگی دیوار عنصری است که باعث حفظ قسمت­های فوقانی دیوار شده و آن را از تخریب توسط آب­های جاری در پای دیوار مصون نگه می­دارد. این قسمت از دیوارها عمدتاً از دو جداره­ی خارجی و داخلی مرکب از سنگ­های بزرگ به­ وجود آمده که بین آن­ها را سنگ­های خردتری پر می­کند و نحوه­ی سنگ­چینی این جداره­ها متفاوت است. در واقع، برای استحکام بیشتر زیرسازی درزهای میان سنگ­ها را با سنگ­های کوچک و ریز و لاشه­سنگ پر کرده­اند. سطح بالای زیرسازی نیز مجدداً با سنگ­های کوچک و ریز، تسطیح و تراز و سپس روی آن یک لایه آهک پاشیده شده است تا از رطوبت برخاسته از زیرسازی سنگی و نفوذش در دیوار خشتی برپا شده در روی آن کاسته و یا جلوگیری کند.

هم­چنین در فواصل مشخص کانال­های آبی در صخره حجاری شده­اند که از زیر دیوارها می­گذشتند. این سیستم کف­سازی و هدایت آب باعث می­شده است که دیوار بناهای اورارتویی در مقابل شرایط سخت آب و هوای کوهستانی نسبتاً غیر قابل نفوذ باقی بمانند.

 

تونل های صخره ای 

تونل­های پلکانی صخره­ای در چند نمونه از قلعه­ های اورارتویی قابل مشاهده است که غالباً با استفاده از شکاف­های طبیعی صخره­ ها در پیچ ­وخم­ هایی به پایین هدایت شده­اند. بیشتر تونل­های شناخته شده به چشمه­  ها یا کنار رودخانه­ ها منتهی می­شدند و بدین ترتیب محفوظ از دید دشمن تأمین آب قلعه را به­ عهده داشتند.

 

تاسیسات آبرسانی 

با شکل­ گیری دولت اورارتو تغییرات بسیار چشمگیری در نحوه­ ی مدیریت منابع آب پدید آمد و سازه­های متعدد آبیاری با اصول علمی و فنی بسیار پیشرفته جهت تأمین آب مصارف آشامیدنی و کشاورزی احداث شد که باید دلیل عمده­ی این پیشرفت را در ویژگی­های جغرافیایی طبیعی و عوامل انسانی دانست که حاکمان دولت اورارتو را به سمت احداث تأسیسات آب رسانی از قبیل سد، دریاچه­ ی مصنوعی، آب ­انبار و کانال سوق داده و به مرور زمان شیوه­  ی احداث آن­ها روند تکاملی را طی کرده تا جایی که یافته­ های باستان شناسی در ارتباط با سازه ­های آبی اورارتویی سبب شد که از این دولت به­ عنوان (بزرگ­ترین تمدن هیدرولیکی دنیای باستان) یاد شود.

هم­زمان با تشکیل نظام سیاسی اورارتوها چندین عامل در کنار هم سبب ایجاد تحول در زمینه ­ی سیستم آبیاری شد. این تحول اقتصاد دامداری منطقه را که سالیان طولانی رونق داشت به اقتصاد کشاورزی تبدیل کرد. عواملی که منجر به موفقیت در این دگرگونی شیوه ­ی معیشتی شد به­ طور کلی شامل:

الف) عوامل رشد صنعت آبیاری اورارتو

– وجود دشت­ های حاصلخیز و منابع فراوان آب کوهستان

– توسعه و رشد استخراج فلزات و افزایش ثروت

– افزایش سریع جمعیت

– تبلیغات سیاسی شاهان اورارتو

ب) تکنیک­ ها و فنون معماری در احداث سازه­های آبی

– سدها و دریاچه­ های مصنوعی مرتبط با هم

– شکل دیواره­ ی سدها و دریاچه­ های مصنوعی

– طول دیواره­ ی سدها و دریاچه­ های مصنوعی سدهایی با دو دیواره

– سدهایی با هسته­ ی خاکی

– انتخاب مناسب­ترین مکان جهت احداث تأسیسات آبیاری

– انتخاب مکان دریچه­ ی آب و شکل آن

– شیوه ­ی احداث آب­انبار

– شیوه­ ی احداث کانال­ها

 

راه سازی

در بخش­های بررسی شده­ی قلمروی اورارتوها به­ویژه اطراف دریاچه­ی وان، اطراف ایروان و پیرامون دریاچه­ی اورمیه شبکه­ای از راه های نظامی امن مشخص شده است که این راه­ها تمام بخش­های سرزمین را با هم و با توشپا مرتبط می ساخته. راه­های مذکور عموماً مسیر رودخانه­ ها را دنبال می­کرده ­اند و محوطه ­های مسکونی منفرد را با هم ارتباط می­ داده است. در دوره­ی اورارتوها در این محوطه­ های مسکونی کشت و زرع می­شده است و هنوز هم کانال­های آبیاری مورد استفاده­ی اورارتوها یا دست کم بقایای مشهود آن­ها در اراضی، گواه بر این امر هستند.

معماری مذهبی

اورارتوها کتیبه­ های صخره­ای، دروازه­های خدایان، تاقچه­ ها، مقابر و آرامگاه­های سلطنتی را در صخره­ها ایجاد می­کردند و پایتخت آن­ها در وان به­ وضوح از این علاقه ­ی اورارتوها حکایت دارد. در میان آن­ها، مقابر صخره­ا، اطلاعات ارزشمندی از معماری، مذهب، فرهنگ و روش تدفین اورارتوها در اختیار می­گذارند.

آرامگاه­ها و قبوری که تاکنون یافت شده­اند متعلق به شاهان، افراد خاندان سلطنتی و مردم عادی هستند. اورارتوها برای تدفین عمدتاً روش­های زیر را داشتند:

– آرامگاه­های سلطنتی و صخره­ای دستکند

– اتاق­های زیرزمینی

– قبور سنگی

– تدفین ساده در خاک

مقابر صخره­ای یا گوردخمه ­ها از نوع تک­واحدی، تک­واحدی پیوسته و چند واحدی هستند و متعلق به طبقه ­ی مرفه و احتمالاً خاندان سلطنتی بوده­اند.

ورودی دخمه ها به تالار یا اتاق اصلی منتهی می­شد و از تالار اصلی، اتاق­های دیگری منشعب می­شدند که تعداد آن­ها بیش از 7 نمی­شد. بعضی از آرامگاه­ها دارای تاقچه­ ها و نیمکت­های دستکند در دیوارهای داخلی هستند. تاقچه ­ها مستطیل­شکل هستند و یا رأس قوس دارند.

 

به­ طور نمونه، آرامگاه آرگیشتی اول با بلندترین کتیبه ­ی اورارتویی که تعلق آرامگاه را به وی نشان می­دهد، 34 تاقچه­ ی دستکند برای خاکستر و هدایا دارد.

برخی آرامگاه­ها دارای چاله­ای در میان بودند و این حدس زده می­شود که بقایای تدفین­های پیشین را به آن چاله­  ها انتقال می­دادند تا تدفین­های جدیدی را انجام دهند. آرامگاه­ها معمولاً در دژها یا نزدیکی آن­ها ساخته می­شدند که حفاظت­شان امکان­پذیر باشد.

 این مقابر، ساده و معمولاً بدون تزئینات بودند که به ­نظر پژوهشگران شاید اشاره به سکوت و آرامش پس از مرگ دارد.

از دیگر بناهای مهم اورارتویی، بنای معبد است. به­طور کلی، معابد مربع ­شکل و دارای زوایای مشخص و یک اتاق اصلی هستند. معابد دارای باروهای مستحکمی بودند که در قسمت پایین از سنگ­های مربع ­شکل و ظریف و صاف و در قسمت بالا از آجر استفاده شده است.

 

تا آن­جا که تاکنون مشخص شده است بناهای اوارتویی فاقد فضاهایی با سقف برجسته بوده­اند. سقف­ها همان­طور که در دخمه­های صخره­ای اورارتویی دیده می­شود، مسطح هستند. با این وصف اورارتوها با قوس آشنایی داشته­اند و از آن در دروازه­ها و به شکل هلال در تاق­نماهای دخمه­ ها و نیز کتیبه­ های صخره­ای استفاده کرده­ اند.

برآیند

پادشاهی قدرتمند اورارتو در میانه­ ی سده­ ی 9 پیش از میلاد تا سده­ ی 6 پیش از میلاد، حد فاصل سه دریاچه­ ی وان، سوان و اورمیه به مرکزیت توشپا به مدت 3 سده نقش­ آفرینی کرد و میراث ماندگاری از خود به­ جای گذاشت که اکنون آثارش درون مرزهای سیاسی کشورهای ارمنستان، ایران و ترکیه جای گرفته است.

در نیمه­ ی دوم سده­ ی 9 پیش از میلاد، اولین دژهای اورارتویی در نواحی پیرامونی دریاچه ­ی اورمیه احداث شدند. در این دژها سبک معماری جدیدی مشاهده می­شود که می­توان از ویژگی­های معماری اورارتو دانست. تمامی بناها شالوده­های سنگی منظمی دارند و دیوارهایی از خشت خام روی آن­ها احداث شده است.

احداث دژ در دوره­ی اورارتو پدیده­ ی جدیدی نبود، اما موضوعی که تازگی داشت آن بود که هر ناحیه را یک یا دو دژ مرکزی اداره می کرد.

تأسیسات آبرسانی، ساخت تونل­های صخره­ای و راه ­سازی از دیگر ویژگی­های حائز اهمیت معماری اورارتویی است. احداث مقبره­ های سنگی برای طبقه­ ی اشراف نیز، که برخی از آن­ها داخل باروی دژ قرار داشتند، پدیده­ای تازه بود.

وجود تمامی این دژها، احداث تونل­های صخره­ای برای تأمین آب ساکنین به­دور از دید دشمن، ساخت آرامگاه­های شاهان در داخل و یا نزدیک قلاع برای حفاظت از آن­ها نشان می­دهد که در این دوره منازعات نظامی شدیدی جریان داشته است.

 

گردآورنده: شیرین قدیری

منابع

خطیب شهیدی، حمید؛ تمدن اورارتوها در آذربایجان ایران

هژبری نوبری، علیرضا؛ نگاهی جدید به معماری دفاعی اورارتو، مدرس، شماره­ی 4، 1378

علیزاده، حسین و هژبری نوبری، علیرضا؛ نظام آبیاری اورارتو، پیام باستان­شناس، سال سوم، شماره­ی پنج 1385

مریم دارا؛ الگوهای مقابر صخره­ای دستکند اورارتویی در ایران، جشن­نامه­ی دکتر فیروز باقرزاده، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، انتشارات آریارمنا و گروه پژوهشی باستان­کاوی تیسافرن، تهران 1398

کلایس، ولفرام؛ معماری اورارتویی، ترجمه ­ی فرامرز نجد سمیعی[/vc_column_text][/vc_column_inner][vc_column_inner width=”1/6″][/vc_column_inner][/vc_row_inner][ultimate_spacer height=”50″][/vc_column][/vc_row]